آرامگاه حکیم توس در گذر زمان

ابوالقاسم فردوسی اوایل قرن چهارم هجری به سال 319 خورشیدی در روستای پاژ از توابع توس خراسان دیده به جهان هستی گشود و اواخر قرن چهارم هجری به سال 397 خورشیدی در سن 78 سالگی چشم از جهان فرو بست.

اندیشه ساخت آرامگاه برای فردوسی به سال 1305 خورشیدی باز می‌گردد که به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران مقرر شد همزمان با برگزاری کنگره هزاره فردوسی، بنای آرامگاه این حکیم فرزانه در توس به شیوه‌ای باشکوه و درخور ساخته و رونمایی شود.

نخستین کار برای ساخت بنای آرامگاه، پیدا کردن دقیق محل دفن فردوسی بود که براساس اسناد تاریخی از جمله چهار مقاله نظامی‌عروضی و نیز تحقیقات محلی، مزار وی در باغ شخصی‌اش در سال 1306 پیدا شد. پس از آن طرح‌های مختلفی برای ساخت آرامگاه مطرح شد که در این بین طرح مهندس طاهرزاده بهزاد پذیرفته شد.

کریم طاهرزاده بهزاد که از فعالان انقلاب‌مشروطه و نخستین ایرانی دارای تحصیلات آکادمیک در رشته معماری بود برای بنای آرامگاه حکیم توس طرحی شبیه آرامگاه حافظ شامل سکویی برای نصب مجسمه عظیم شاعر و سازه‌ای ساده و گنبدی پیشنهاد داد.

طرح مرحوم طاهرزاده البته کمی پس از آغاز به دلیل اعتراض برخی نسبت به عدم مطلوبیت طرح متوقف  شد. پس از آن  با اعمال‌ نفوذ تیمورتاش، آندره گدار فرانسوی طراحی بنای آرامگاه فردوسی را بر عهده گرفت. طرح وی بنایی شبیه اهرام‌مصر روی همان سکوی ساخته ‌شده پیشین بود. این طرح هم به دلیل عدم تناسب با سنت معماری و تاریخ ایران، مورد اعتراض اصحاب فرهنگ قرار گرفت و پس از اجرای هرم، سقف آن شکست خورد و به همین دلیل کار متوقف شد.

پس از آن متولیان انجمن آثار ملی ایران، دوباره سراغ طاهرزاده‌بهزاد رفته و از او خواستند طرحی نو برای این بنا بدهد. طرح جدید آن مرحوم شبیه بنای کنونی بود اما از وی خواسته شد تا آن را به مقبره کوروش در پاسارگاد شبیه‌‌تر سازد. سرانجام سال 1312 خورشیدی طرح نهایی به تصویب رسید اما اجرای آن به حسین لرزاده واگذار شد و وی بدون رعایت محاسبات مهندسی بنا را ساخت و سال بعد در تاریخ 20 مهر 1313  بنا با حضور جمعی از بزرگان علم و ادب جهان افتتاح شد.

مرحوم لرزاده مهندس یا معمار آکادمیک نبود بلکه به دلیل استعداد بالا در این زمینه به‌ صورت تجربی آموخته‌هایی اندوخته و پیشرفت کرده بود. او پیش از پذیرش مسئولیت اجرای طرح تهیه ‌شده برای آرامگاه فردوسی، زمان طراحی و ساخت بیمارستان امام‌رضا(ع) در مشهد نیز مسئولیت امور بنایی را زیر نظر طاهرزاده‌بهزاد بر عهده داشت. متاسفانه مرحوم لرزاده به دلیل  فقدان تخصص علمی به ملاحظات ظریف و پیچیده اصول مهندسی و مکانیک خاک در زمان اجرای طرح بنای آرامگاه توجهی نکرد و در نتیجه بنای آرامگاه فردوسی که سازه‌ای بسیار سنگین و فاقد پی‌‌سازی متناسب بود، مدت اندکی پس از اتمام ساخت، دچار نشست و شکستگی در بخش‌های مختلف شد به‌گونه‌ای که در طول 30 سال بارها مرمت اساسی شد.

سرانجام سال 1343 خورشیدی با تصمیم انجمن آثار ملی کل بنا برچیده شده و بار دیگر  به همان شکل ظاهری پیشین اما به طراحی و نظارت مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و اجرای مهندس گیو جودت و صد البته  با در نظر گرفتن تمام ملاحظات فنی، بنای آرامگاه فردوسی ساخته شد.

در این تجدید بنا تالاری به مساحت900 مترمربع در زیر مجموعه ساخته و قبر فردوسی از جایگاه پیشین که روی سکویی با ارتفاع دو متر بود، به زیر زمین منتقل شد. بنای جدید  سال 1347 خورشیدی افتتاح شد. البته مهندس سیحون کنار بازسازی بنا اقدام به محوطه‌سازی باغ آرامگاه‌فردوسی بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه‌سازی و تعبیه آب‌نماهای متعدد و جوی‌های آب پیوسته و گسسته در فضای باغ کرد. همچنین برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل کتابخانه و ساختمان‌های مسکونی برای کارکنان و بخش‌های اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی نیز به اهتمام او  ایجاد شد.

مهم‌ترین ویژگی آرامگاه فردوسی بر اساس طراحی نهایی مهندس سیحون، تلفیق معماری ایران باستان و ایران اسلامی است. با اضافه شدن زیرزمین به بنای فعلی نوعی هنر ایران اسلامی تداعی می‌شود زیرا در این هنر مقبره‌ها در سرداب و سنگ قبر به صورت نمادین نصب می‌شود که نمونه آن مضجع شریف رضوی است که قبر حضرت 8 متر پایین‌تر از مضجع قرار دارد. ظاهر بیرونی آرامگاه کنونی حکیم توس نیز برگرفته از معماری پاسارگاد و تزیینات سرستون‌های هخامنشی است.

این طرح تا سال 1386 با اندک تغییراتی قابل مشاهده بود. در این سال محوطه باغ آرامگاه‌فردوسی بر اساس اسلوب چهارباغ ایرانی به همت مهندس یعقوب دانش‌دوست بار دیگر بازسازی شد و تا سال 91 نیز اجرای کامل سنگ‌فرش مجموعه پایان یافت.

هم‌اکنون وسعت باغ آرامگاه‌فردوسی 6 و نیم هکتار و محوطه پیشخوان آرامگاه نیز حدود 6 هکتار است. در این محوطه علاوه بر آرامگاه فردوسی، کتابخانه، رستوران، موزه، بقایایی از دروازه رزان توس‌قدیم و  تندیسی از فردوسی ساخته مجسمه‌ساز مشهور استاد مرحوم ابوالحسن‌خان صدیقی قرار دارد.

همچنین در بخشی از محوطه درون باغ آرامگاه‌فردوسی، شاعر معاصر مهدی اخوان ثالت که بسیاری  او را فردوسی معاصر می‌خوانند، آرام گرفته است. سرانجام اینکه در فاصله 50 متری بیرون باغ آرامگاه‌فردوسی نیز مقبره‌الشعرای مشهد واقع شده که بزرگانی چون عماد خراسانی، احمد گلچین‌معانی، احمد کمال‌پور، احمد شهنا، محمد قهرمان و عشرت قهرمان در آن مدفون هستند.

رضا سلیمان‌نوری(خراسان‌پژوه)