آبیاری سنتی؛ اختاپوسی که 94 درصد آب‌های مفید را می‌بلعد/کسی به خاطر اسراف آب محاکمه نمی‌شود

نقی آقالو تحلیلگر مسائل آب در گفتگو با خبرنگار اقتصادی ایلنا؛ ضمن تشریح وضعیت اقلیمی و منابع آبی ایران، راهکارهایی برای مدیریت آب باقیمانده کشور پیشنهاد داد و گفت: اقلیم خشک ایران، در طول تاریخ ایرانیان را واداشته با استفاده از دانش بومی خود، روش‌هایی برای آبیاری در کشت و زرع، طراحی کنند که مطابق با اقلیم و ویژگی‌های محیطی‌‌ همان منطقه باشد. روشهایی که اگر در شرایط امروز به کار گرفته شود، کشاورزان و دست‌اندرکاران را قادر می‌سازد، از هدر رفتن منابع آب کشور جلوگیری کنند؛ یعنی روندی که می‌تواند به نجات کشور از بحران کم آبی و بی‌آبی منجر شود.

وی افزود: متاسفانه، اکنون وقتی از آبیاری سنتی سخن به میان می‌آید، تمامی ان مجاهدات مستمر و میراث تاریخی گذشتگان ایران را در زمینه‌های تامین آب شرب و کشاورزی از طریق حفر قنوات و ایجاد کانال‌های آبرسانی و آبیاری و... به فراموشی می‌سپارد تا جایی که اشاره به موضوع یا مقوله آبیاری سنتی با اسراف مترادف و اتلاف و نابودی و هدر دادن آب منابع سطحی و زیرزمینی شده است.

آقالو تصریح کرد: در حال حاضر با فرا رسیدن فصل بهار و تابستان نگرانی کشاورزان و باغداران مثل همیشه افزایش می‌یابد درحالیکه قبلا نگرانی اصلی بر سر چگونگی آبیاری مزارع بود ولی اکنون بی‌آبی یا کمبود آب هم به آن اضافه شده است.

وی ادامه داد: در گذشته کشاورزان از قنات، چاه و یا کانال‌های طبیعی و سنتی آب، اقدام به آبیاری مزارع خود می‌کردند و اساسا مبحثی به نام صرفه‌جویی یا مسئله‌ای به نام هدر رفتن و همینطور استفاده بهینه از آب و روش‌های بهینه آبیاری در میان نبود زیرا جمعیت کم بود و هر کس براساس امکانات و منافع خود کار می‌کرد، اما اکنون با افزایش جمعیت و کاهش رفته رفته آب در سطح و زیر زمین، کشاورزان قدرت مانور خود را از دست داده و موارد و مسائل و محدودیت‌های متعدد را باید درنظر بگیرند.

این تحلیلگر مسائل آب یادآور شد: در هر صورت هدف اصلی از آبیاری این است که آب لازم به گیاه و یا درخت برسد و این البته موضوعی منطقی و درست است اما طوری باید آب را مصرف کرد که کمترین اتلاف را داشته باشد و رسیدن به این هدف، مستلزم برنامه ریزی و سرمایه‌گذاری حساب شده است.

وی با بیان اینکه میزان تبخیر و اتلاف آب در شبکه‌ها آنقدر زیاد است که ضرورت یک برنامه ساماندهی شبکه‌های شهری و روستایی آب بیش از پیش مطرح است، خاطرنشان کرد: براساس نظرات موثق کار‌شناسی، میزان آب تلف شده در کانال‌های و لوله‌های انتقال، بیش از ده درصد آب مصرفی است و این رقم در مقیاس کل کشور، بیش از میزان آب مصرفی در بخش صنایع و آب شرب تمامی شهر‌ها و آبادی‌های کشور است.

آقالو با بیان اینکه هدر رفتن و اتلاف منابع آب در شبکه‌های آبیاری و انتقال آب به علت استفاده از این شبکه‌ها نیست، بیان داشت: برای آبیاری مزارع و باغات، وجود‌ای شبکه‌ها، ضروری و بدیهی است. در واقع کار اتصال سر چاه، سر قنات و دریاچه و رودخانه‌های روان تا مزارع و باغات، توسط همین کانال‌ها می‌سر می‌شود و هدر رفتن آب در طول مسیر کانال می‌تواند معلول طول کانال زیاد، شکستن و یا شکاف آن، هدررفت آب به وسیله علف‌های هرز به دلیل خاکی بودن کانال، آبیاری و باز کردن کانال یا پمپاژ آب از چاه به کانال در ساعاتی انجام می‌شود که میزان تبخیر زیاد‌تر است، باشد.

وی ادامه داد: همچنین پمپ‌های آب بیش از زمان مقرر روشن‌اند و بدین ترتیب، به موقع خاموش نمی‌شوند و آب اضافی وارد زمین‌ها و جاده‌های خاکی می‌شود که گاهی بر اثر گل آلود شدن آن‌ها، عبور و مرور حتی برای کشاورزان هم مشکل آفرین است ضمن اینکه مجهز نبودن مزارع به منابع زمینی (حوض یا استخر) نیز موجب هدر رفتن حجم مهمی از آب می‌شود.

این کار‌شناس حوزه آب اظهار داشت: اکنون مشکل کشاورزی ایران، وجود بی‌شمار چاه‌های غیرمجاز نیست. زیرا بین چاه مجاز و غیرمجاز تفاوتی وجود ندارد بلکه آنچه اهمیت دارد مجوزهایی است که برای حفر چاه داده می‌شود. به طوری که امروز حتی شهری همچون نهاوند در همدان نیز که روزی شهر سراب‌های خروشان نامیده می‌شد، اکنون دچار کم آبی شده است.

وی گفت: در حال حاضر با واقعیتی ملموس و غیرقابل انکار به نام کم آبی و کاهش فاجعه بار منابع آب‌های زیرزمینی روبرو هستیم و این در حالی است که تا کنون کسی به خاطر اسراف و هدر دادن آب محاکمه نشده است.

آقالو در ادامه درباره رهکارهای مدیریت میزان آب باقیمانده تصریح کرد: به گفته کار‌شناسان مدیریت بهینه آب یعنی، برداشت از منابع آبی کشور براساس ظرفیت و توان هر منطقه از طریق آمایش سرزمین صورت می‌گیرد که ما از آن بی‌بهره‌ایم.

وی افزود: مدیریت بهینه آب به ذخیره‌سازی و حفاظت از منابع و مصرف درست و حساب شده آن برمی‌گردد درحالیکه ما فقط ۱۰ درصد از آب‌های سطحی کشور را مدیریت می‌کنیم و بقیه تقریبا، بطور طبیعی و بدون برنامه مصرف می‌شود.

این تحلیلگر مسائل آب گفت: مدیریت بهینه آب به روش‌های مناسب برای ذخیره آب در زمان ترسالی و استفاده از آن در مواقع خشکسالی، جداسازی آب شرب از غیرشرب، استفاده مجدد از پساب، سیستم پایش خشکسالی، نیاز دارد که فعلا در ایران استفاده نمی‌شود.

وی در ادامه اظهار داشت: به گفته کار‌شناسان، فقط یک درصد از خاک کشور ۱۶۴ میلیون هکتاری، بیش از ۱۰۰۰ میلی متر باران می‌بیند و بقیه زمین‌ها، کمتر از ۵۰۰ میلی متر و در دشت‌ها و کویر‌ها، این رقم به کمتر از ۱۰۰ میلی متر می‌رسد. درست به همین دلیل باید از بهترین روش‌های آبیاری و مصرف آب استفاده کرد.

آقالو یادآور شد: ما برنامه‌ای مدون نداریم که علت اصلی کم آبی در ایران را که به گفته برخی تغییر اقلیم باشد، تحلیل و بررسی کنیم ضمن اینکه فرهنگ‌سازی هم نشده است و از سوی دیگر هیچکدام از وزارتخانه‌های مسئول در ایران، مبنای علمی روشنی برای آمار خود در زمینه‌های آب و... ندارند. در همه ایام‌تر سالی و خشکسالی، متولی آب کشور از رقم ۹۱ درصدی مصرف آب در کشاورزی خبر می‌دهد و این در حالیست که، رقم مربوط به این دو شرایط ناهمسان، متفاوت و متضاد، لاجرم باید متفاوت باشد.