فرونشست سالانه تا ۲۵ سانتی‌متر نشانه فروپاشی آبخوان‌هاست
معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برقابی شرکت مدیریت منابع آب ایران، با تأکید بر اینکه فرونشست زمین به یکی از چالش‌های جدی کشور تبدیل شده، خواستار اقدام فوری در جهت مهار آن شد. وی همچنین از توقف اجرای پروژه پهنه‌بندی و بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین به عنوان یکی از پروژه‌های کلیدی طرح احیا و تعادل‌بخشی به‌دلیل کمبود اعتبارات خبر داد.
به گزارش ایلنا از مدیریت منابع آب، حمید رحمانی معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی، بهره‌برداری و دیسپاچینگ برقابی شرکت مدیریت منابع آب، با اشاره به اینکه فرونشست زمین یکی از پدیده‌های شایع در ایران است، گفت: این پدیده در صورت عدم کنترل و مدیریت صحیح، می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری به مناطق دچار آن وارد کند.
وی تأکید کرد: شناسایی مناطق در حال فرونشست، برآورد سازوکار شکل‌گیری آن‌ها، تعیین نرخ سالیانه و ارزیابی ویژگی‌های ژئوتکنیکی رسوبات در حال فرونشست، نقش مهمی در مدیریت و کنترل این پدیده ایفا می‌کند.
رحمانی افزود: بررسی‌ها نشان می‌دهد برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در چند دهه گذشته به دلایل مختلفی از جمله رشد جمعیت، خشکسالی، احداث سدها و حفر چاه‌های غیرمجاز، منجر به کاهش شدید و برگشت‌ناپذیر منابع آب زیرزمینی شده و به دنبال آن، افت سطح ایستابی، افت شدید کیفیت آب و در نهایت خشک شدن بسیاری از چاه‌ها رخ داده است. این روند باعث بروز و تشدید فرونشست در بسیاری از دشت‌های کشور شده است.
وی با اشاره به اینکه مناطق شهری به دلیل تراکم جمعیت، وجود تأسیسات و زیرساخت‌های حیاتی آسیب‌پذیری بیشتری در برابر فرونشست دارند، اظهار داشت: این پدیده می‌تواند به خیابان‌ها، پل‌ها، بزرگراه‌ها، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، فرودگاه‌ها و تأسیسات گاز آسیب جدی وارد کند. همچنین باعث اختلال در خطوط آبرسانی، نفت، گاز، بنزین و فاضلاب شده و موجب ترک‌خوردگی پی ساختمان‌ها می‌شود.
معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی شرکت مدیریت منابع آب ایران هشدار داد: سازه‌های خطی نظیر خطوط راه‌آهن، کانال‌های آبیاری، خطوط انتقال نیرو و آب، سدهای خاکی و تصفیه‌خانه‌ها نیز در معرض آسیب‌های شدید ناشی از فرونشست قرار دارند.
رحمانی افزود: برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی نه‌تنها باعث فرونشست زمین می‌شود، بلکه منجر به افت سطح آب، افزایش مصرف انرژی، افزایش هزینه تمام‌شده استحصال آب، افت کیفیت آب و در نهایت خشک یا شور شدن چاه‌ها، قنوات و چشمه‌ها می‌شود که پیامد آن نابودی زمین‌های کشاورزی، زیرساخت‌های منطقه و کوچ اجباری ساکنین خواهد بود.
رحمانی در ادامه این گفت‌وگو، پیامدهای فرونشست زمین را در سه دسته اصلی منابع آب، زیرساخت‌ها و پیامدهای اجتماعی طبقه‌بندی کرد.
وی در تشریح اثرات مخرب بر منابع آب اظهار داشت: تراکم آبخوان‌ها و از بین رفتن ظرفیت ذخیره‌سازی آن‌ها، در کنار افزایش هزینه‌های بهره‌برداری از منابع آبی، از مهم‌ترین تبعات این پدیده هستند.
معاون دفتر توسعه نظام‌های فنی همچنین افزود: در حوزه زیرساخت‌ها، فرونشست موجب تخریب تأسیسات زیربنایی شهرها از جمله پل‌ها، خطوط راه‌آهن، جاده‌ها و فرودگاه‌ها می‌شود و به خطوط انتقال انرژی نظیر دکل‌ها، تیرهای برق، خطوط گاز، آب و کانال‌های فاضلاب آسیب می‌زند. این پدیده همچنین آثار تاریخی کشور را تهدید کرده و تاب‌آوری سازه‌ها و مناطق مسکونی را در برابر زلزله به‌شدت کاهش می‌دهد.
رحمانی اثرات اجتماعی ناشی از فرونشست را نیز بسیار نگران‌کننده دانست و گفت: افزایش مهاجرت اجباری مردم، توسعه حاشیه‌نشینی و گسترش فقر از پیامدهای مستقیم اجتماعی فرونشست زمین هستند که باید مورد توجه فوری قرار گیرند.
وی با تأکید بر اینکه ایران در منطقه‌ای کم‌آب قرار دارد، بیان داشت: با توجه به کاهش منابع آب سطحی و بارش‌های جوی، در بسیاری از مناطق کشور از منابع آب زیرزمینی با حفر چاه و قنات استفاده شده که برداشت بی‌رویه از آن‌ها سطح آب را به‌شدت کاهش داده و در نتیجه فرونشست زمین را در پی داشته است.
رحمانی افزود: اولین بار در کشور، این پدیده در منطقه رفسنجان مورد توجه قرار گرفت. بررسی‌های سازمان نقشه‌برداری کشور از طریق تکرار ترازیابی دقیق در مسیر جاده‌ها نشان داد که بخش‌هایی در جنوب تهران طی سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۲ دچار فرونشست شده‌اند.
وی ادامه داد: پس از آن، با تصویب طرح بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در استان‌های تهران، خراسان رضوی، کرمان، اصفهان و قزوین، انجام مطالعات تکمیلی به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور سپرده شد. نخستین گزارش این سازمان در سال ۱۳۷۷ درباره فروچاله اختیارآباد کرمان منتشر شد. همچنین در دشت‌های کبودرآهنگ و فامنین استان همدان فروچاله‌های متعددی مشاهده شده است.
رحمانی با اشاره به آمارهای نگران‌کننده افزود: در کشورهای پیشرفته، اگر نرخ فرونشست سالانه بیش از ۴ سانتی‌متر باشد، شرایط بحرانی قلمداد می‌شود. این در حالی است که نرخ فرونشست در ایران در برخی مناطق چندین برابر این مقدار گزارش شده است. به‌عنوان نمونه، در دشت مرودشت فارس، دشت سیرجان (۲۷ سانتی‌متر نشست به ازای ۱۰ متر افت)، دشت رفسنجان (۵ تا ۱۵ سانتی‌متر نشست به ازای یک متر افت)، دشت سمنان (۵ تا ۱۰ سانتی‌متر در سال)، دشت کبودرآهنگ، دشت مشهد (با بیشینه نرخ ۲۵ سانتی‌متر در سال)، دشت مهیار جنوبی اصفهان (۸.۲ سانتی‌متر در سال) و مناطقی از آذربایجان شرقی با وسعت ۹۸۰ کیلومتر مربع نرخ‌های بسیار بالایی ثبت شده است.
وی ادامه داد: در استان آذربایجان شرقی، بخش‌هایی از اتوبان تبریز ـ صوفیان و حدود ۶۷ کیلومتر از مسیر راه‌آهن تبریز ـ بندر شرفخانه نیز در معرض آسیب هستند. برخی مناطق استان تهران نیز تحت تأثیر فرونشست قرار دارند.
رحمانی درباره راهکارهای مقابله با این پدیده گفت: مهم‌ترین راهکار، کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی است. این موضوع از طریق اجرای طرح احیا و تعادل‌بخشی آبخوان‌ها، تعدیل پروانه‌ها، انسداد چاه‌های غیرمجاز و جلوگیری از اضافه‌برداشت چاه‌های مجاز پیگیری می‌شود.
وی تصریح کرد: طبق قانون برنامه هفتم توسعه، باید ۱۵ میلیارد مترمکعب از برداشت آب زیرزمینی کاهش یابد که حدود ۵۰ درصد این میزان از محل پرکردن چاه‌های غیرمجاز و مابقی از جلوگیری از اضافه‌برداشت چاه‌های مجاز با استفاده از کنتورهای هوشمند حجمی تحقق می‌یابد.
رحمانی خاطرنشان کرد: یکی از پروژه‌های کلیدی طرح احیا و تعادل‌بخشی، پروژه «پهنه‌بندی و بررسی مخاطرات ناشی از فرونشست زمین در ۶۰۹ محدوده مطالعاتی» است که با هماهنگی سازمان زمین‌شناسی تدوین شده، اما به دلیل محدودیت اعتبارات، عملیات اجرایی آن هنوز آغاز نشده است.
