یخچال های طبیعی و نقش آن در مدیریت منابع آب و حفظ محیط زیست

به گزارش ایلنا، اصغر جهانی بهنمیری- رئیس واحد محیط زیست شرکت مادرتخصصی مدیریت منابع آب ایران در یادداشتی به مناسبت  شعار روز جهانی آب در ۲۲ مارس ۲۰۲۵ ( دوم فروردین ۱۴۰۴) با عنوان حفاظت از یخچال های طبیعی نوشت: آب، اساسی‌ترین عنصر حیات، با چالش‌های فزاینده‌ای در سراسر جهان مواجه است. روز جهانی آب که از سال ۱۹۹۳ هر سال در ۲۲ مارس برگزار می‌شود، فرصتی برای افزایش آگاهی درباره اهمیت منابع آب شیرین و بحران جهانی آب است. باتوجه به اینکه ۲.۲ میلیارد نفر از دسترسی به آب سالم محروم هستند، لذا تمرکز اصلی روز جهانی آب، حمایت از دستیابی به هدف ششم توسعه پایدار، یعنی آب و بهداشت برای همه تا سال ۲۰۳۰ است. هر سال، UN-Water ( مکانیسم هماهنگی سازمان ملل در مورد آب و بهداشت ) موضوع روز جهانی آب را تعیین می کند. در سال ۲۰۲۳، تمرکز این روز بر روی «شتاب در تغییر» بود و در سال ۲۰۲۴، بر نقش «آب در ایجاد صلح» تاکید شد. سازمان ملل متحد، سال ۲۰۲۵ را «سال بین‌المللی حفاظت از یخچال‌های طبیعی» نام‌گذاری کرده است. در سال ۲۰۲۵، این روز فرصتی خواهد بود تا توجه جهانی به نقش حیاتی یخچال‌های طبیعی در چرخه آب و پایداری محیط‌زیست جلب شود. تغییرات اقلیمی، گرمایش جهانی و فعالیت‌های انسانی، منابع آب شیرین را در معرض تهدید قرار داده‌اند. در این میان، یخچال‌های طبیعی که به‌عنوان ذخایر حیاتی آب شناخته می‌شوند، با سرعتی بی‌سابقه در حال ذوب شدن هستند. این پدیده نه‌تنها بر چرخه آب تأثیر می‌گذارد، بلکه زندگی میلیاردها انسان را که برای تأمین آب آشامیدنی، کشاورزی، صنعت و تولید انرژی به این منابع وابسته‌اند، در معرض خطر قرار داده است.

با افزایش دمای جهانی ناشی از تغییرات اقلیمی، جهان یخ‌زده ما کوچک‌تر شده است و الگوهای جریان آب غیرقابل‌پیش‌بینی و شدیدتر می‌شوند. ذوب یخچال‌های طبیعی منجر به افزایش سیلاب‌ها، خشکسالی‌ها، رانش زمین و بالا آمدن سطح دریاها شده و اکوسیستم‌ها و جوامع انسانی را تهدید می‌کند. ازاین‌رو، حفاظت از یخچال‌های طبیعی نه‌تنها یک ضرورت زیست‌محیطی، بلکه یک استراتژی بقا برای آینده کره زمین و ساکنان آن محسوب می‌شود.یخچال‌های طبیعی علاوه بر تأمین آب شیرین برای مصارف انسانی و کشاورزی، در تنظیم اقلیم جهانی نقش کلیدی دارند. آن‌ها با انعکاس تابش خورشیدی، دمای کره زمین را تعدیل کرده و از گرمایش بیش‌ازحد آن جلوگیری می‌کنند. همچنین، در گردش اقیانوسی، تنظیم دی‌اکسید کربن و تأمین مواد مغذی برای اکوسیستم‌های دریایی تأثیرگذار هستند. بااین‌حال، افزایش دمای جهانی موجب کاهش بارش برف، افزایش باران و تسریع ذوب یخچال‌ها شده که این امر تأمین پایدار آب شیرین را با چالش‌های جدی مواجه کرده است.

هنوز فرصت برای حفاظت از یخچال‌های طبیعی، این منابع حیاتی آب شیرین و تثبیت‌کننده‌های اقلیمی، از طریق کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و اجرای راهبردهای سازگاری و کاهش تغییرات، وجود دارد. از جمله راهکارهای جهانی برای مقابله با این بحران می‌توان به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای برای محدود کردن گرمایش جهانی به ۱.۵ درجه سانتی‌گراد مطابق با توافق پاریس، مدیریت رواناب‌های ناشی از ذوب یخ و توسعه زیرساخت‌های ذخیره آب، تقویت سیستم‌های کشاورزی پایدار و انعطاف‌پذیر، افزایش آمادگی جوامع در برابر مخاطرات طبیعی ناشی از ذوب یخچال‌ها و همکاری بین‌المللی در زمینه اشتراک داده‌ها و استراتژی‌های حفاظتی اشاره کرد. سازمان ملل متحد هم بر اهمیت کاهش آلاینده‌های کربنی و مدیریت پایدار منابع آبی تأکید دارد. پایش مستمر یخچال‌ها، بهره‌گیری از فناوری‌های سنجش از دور و گردآوری داده‌های علمی، از گام‌های اساسی برای تصمیم‌گیری‌های مؤثر در سیاست‌گذاری‌های زیست‌محیطی به شمار می‌روند.

در ایران، با وجود اقلیم خشک و نیمه‌خشک، یخچال‌های طبیعی مهمی در ارتفاعات البرز، زاگرس و کوه‌های مرکزی وجود دارد. این یخچال‌ها نقش مهمی در تأمین منابع آبی کشور ایفا کرده و سرچشمه بسیاری از رودخانه‌های بزرگ همچون هراز، چالوس، کارون و زاینده‌رود هستند. یکی از مهم‌ترین آن‌ها یخچال سبلان است که در ارتفاعات قله سبلان (۴۸۱۱ متر) واقع شده است و یکی از مهم‌ترین یخچال‌های دائمی ایران می‌باشد. همچنین، یخچال دماوند که در دامنه‌های قله دماوند (۵۶۱۰ متر) قرار دارد، یکی از بلندترین و مهم‌ترین یخچال‌های ایران است. اما متأسفانه، این منابع ارزشمند نیز از اثرات گرمایش جهانی مصون نمانده‌اند و روند کاهش توده‌های یخی در آن‌ها به‌طور چشمگیری مشهود است. از دیگر یخچال‌های مهم کشور سرچشمه‌های زاینده‌رود و کوهرنگ هستند که نقش کلیدی در تأمین آب استان‌های مرکزی و غربی ایفا می‌کنند. یخچال و به دنبال آن رودخانه‌ی سردابرود ، به عنوان یک رودخانه حفاظت‌شده، از مهم‌ترین اکوسیستم‌های آب شیرین در رشته کوه البرز محسوب می‌شود و با کاهش ذخایر برفی و یخی، این منطقه با خطر تغییرات شدید در جریان آب و افزایش خشکسالی مواجه است. همچنین، یخچال‌های مرکزی ایران، به‌ویژه سرچشمه‌های زاینده‌رود و کوهرنگ، برای تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت در فلات مرکزی ایران حیاتی هستند.

برای جلوگیری از بحران آب و حفظ منابع یخچالی کشور، راهکارهای متعددی پیشنهاد می‌شود. نخست، پایش و مطالعه منظم یخچال‌ها امری ضروری است تا بتوان روند تغییرات آن‌ها را تحلیل و برای آینده برنامه‌ریزی نمود. توسعه سیستم‌های مدیریت هوشمند آب نیز یکی دیگر از اقدامات مؤثر است که می‌تواند به بهینه‌سازی مصرف و کاهش هدررفت منابع آبی کمک کند. علاوه بر این، حمایت از پروژه‌های احیای اکوسیستم‌های کوهستانی به حفظ تعادل هیدرولوژیکی مناطق یخچالی کمک کرده و از پیامدهای نامطلوب تغییرات اقلیمی جلوگیری می‌کند. در نهایت، افزایش همکاری‌های علمی و تحقیقاتی میان دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای دولتی و غیر دولتی می‌تواند زمینه‌ساز تدوین سیاست‌های پایدار در مدیریت یخچال ها شود.

پس حفاظت از یخچال‌های طبیعی، نه‌تنها یک وظیفه محیط‌زیستی، بلکه یک اقدام حیاتی برای حفظ منابع آبی و جلوگیری از بحران‌های آینده است. روز جهانی آب ۲۰۲۵، فرصتی است تا به این موضوع حیاتی پرداخته و اقدامات مؤثری برای کاهش تأثیرات تغییرات اقلیمی بر این ذخایر ارزشمند انجام دهیم. با افزایش آگاهی، ترویج آموزش‌های زیست‌محیطی و مشارکت همگانی، می‌توانیم در جهت حفظ محیط زیست و تأمین آب سالم برای نسل‌های آینده گام برداریم.