ایلنا گزارش می‌دهد؛
همه ماجرای خاموشی‌های تابستان/ ماینرها چگونه نسخه برق را پیچیدند؟
به اعتقاد معاون سابق امور برنامه ریزی و اقتصادی وزارت نیرو؛ صنایع ما اکنون شکوفایی چندانی ندارند، بنابراین می‌توان سرمایه‌ها را به سمت رمزارز کشاند تا نه تنها از خروج سرمایه از کشور جلوگیری کنیم بلکه ارزآوری نیز کرده باشیم.
به گزارش ایلنا، شبکه‌های برق در تمام دنیا بر اساس اطلاعات عملکردی گذشته و پیش‌بینی‌های متعارف برنامه‌ریزی و بهره‌برداری می‌شوند. در این پیش‌بینی‌ها سناریوهای خوش‌بینانه، واقع‌بینانه و بدبینانه تنظیم و مدنظر قرار می‌گیرند. در سال جاری، رشد مصرف برق اتفاق‌افتاده در کشور ما، حتی با بدبینانه‌ترین سناریوهای پیش‌بینی شده، فاصله زیادی دارد.
مصرف برق کشور در ماه‌های اخیر از آنچنان رشد بی‌سابقه‌ای برخوردار شد، که تبدیل به یک رکورد شده است. میزان و رشد مصرف برق از ابتدای سال جاری تاکنون و مقایسه آن با سالیان گذشته، نشان‌دهنده حالت خاص و استثنایی سال جاری است.
تداوم این میزان رشد به معنای 5 برابر بودن آن نسبت به پیش‌بینی‌های متعارف است که کمبود عرضه برق در این شرایط را نه فقط در ایران بلکه در هر کشور توسعه یافته‌ای در جهان نیز اجتناب‌ناپذیر خواهد کرد. زیرا رشد مصرف تقریبأ 20 درصدی طی یک سال با اصول برنامه‌ریزی و طراحی شبکه‌های برق سازگار نبوده و این میزان مجموعاً طی حداقل 5 سال در ایران مورد انتظار است.
افزایش زودهنگام و شدید دمای هوا تا 5 درجه و در مدار قرار گرفتن زودهنگام سیستم‌های سرمایشی، راه‌اندازی زودهنگام چاه‌های کشاورزی به دلیل کاهش بارش‌ها و رواناب‌های سطحی و رشد تولید و افزایش مصرف برق صنایع بزرگ در کنار عامل کمتر شناخته شده استفاده فزاینده از ماینرها و تجهیزات استخراج رمزارز» به عنوان عوامل اصلی رشد مصرف برق در سال 1400 مطرح هستند.
به هر روی کسری تأمین برق مورد نیاز کشور در تابستان 1400 علل مختلفی دارد که دسته اول، درازمدت ساختاری و عمدتا مربوط به عدم توازن در اقتصاد برق، تغییر رفتار مصرف‌کننده بخش‌های مختلف بر اثر قیمت‌های پایین برق و کاهش سرمایه‌گذاری در صنعت برق است، دسته دوم، ماهیت میان‌مدت دارند و بر اثر تحریم‌ها و تأثیر آنها بر سرمایه‌گذاری لازم در ساخت نیروگاه‌ها حاصل شده است. دسته سوم، کوتاه‌مدت هستند و ماهیت بحران‌زای آنها به شدت تهدیدکننده است، مهم‌ترین متغیر از این دسته رشد فعالیت مراکز تولید غیرمجاز رمزارز در کشور است.
آنگونه که مقامات وزارت نیرو عنوان کرده‌اند بخش مهمی از بحران فعلی نتیجه وضعیت تولید رمزارزهاست؛ و مهمتر آن که این عامل صرفاً تحت تأثیر دمای هوا (نظیر مصرف سرمایشی) و ساعات روز (نظیر مصرف بخش خانگی و تجاری) نیست و می‌تواند به عارضه دائم نظام مصرف برق کشور تبدیل شود.
این بخش همچنین به مانند بخش صنایع بزرگ یا کشاورزی آشکار نبوده و تحت تسلط برنامه‌ریز و سیاست‌گذار نیست و نمی‌توان در مواقع بحرانی فرمان به خروج آن از مدار داد. این خصائص را باید در کنار این واقعیت گذاشت که سود حاصل از تولید رمزارز به اندازه‌ای زیاد است که هر نوع فعالیت اقتصادی مصرف‌کننده برق را نیز تحت‌تأثیر قرار داده و موجبات ترجیح اختصاص مصرف برق به تولید رمز ارز به سایر مصارف مولد اقتصادی را فراهم کرده است.
تولید رمزارز همچنین می‌تواند در مقیاس‌های خرد تا کلان و با دانش فنی اندک توسط عمده گروه‌های جامعه و فعالان سوداگری صورت گیرد. جمیع این خصائص، یعنی وابسته نبودن به زمان در طول سال، ساعت در طول روز، و امکان توسعه و گسترش آن در همه بخش‌های جامعه و حتی در منازل، به علاوه سود سرشار ناشی از تولید آن، رمزارزها را به تهدید راهبردی برای صنعت برق و انرژی ایران تبدیل کرده و پیامدهای سنگینی بر آن مترتب است.
اکنون این سوال مطرح است که مسأله و بحران برق در تابستان 1400 تا چه اندازه از تولید رمزارزها ناشی شده است؟
آنچه واضح است اینکه صنعت برق ایران اگر چه تحت تأثیر متغیرهای ساختاری درازمدت (نظیر اقتصاد نامتوازن این صنعت) و عوامل میان‌مدت (نظیر کاهش سرمایه‌گذاری‌ها) بوده، اما مقادیر افزایش در رشد مصرف برق نشان می‌دهد که عاملی کوتاه‌مدت به شدت تعادل تولید و مصرف برق را تحت‌تأثیر قرار داده است. آنگونه که از برخی شواهد برمی‌آید این عامل کوتاه‌مدت و بسیار تعیین‌کننده می‌تواند در کنار سایر مولفه‌ها «تولید غیرمجاز رمزارزها» باشد، بعبارت دیگر با کنار گذاشتن مصرف بخش صنعتی (که مصرف آن به صورت برخط و لحظه‌ای قابل اندازه‌گیری است) و لحاظ کردن کاهش مصرف بخش خانگی و تجاری در ساعات نیمه شب، می‌توان مصارف بالا در این ساعات را به عامل مصرف‌کننده جدید نسبت به روند درازمدت کشور، یعنی رمزارزها نسبت داد.
با نگاهی به نمودار مشخص می‌شود که به طور همزمان که در 1399 نسبت به همین زمان در سال 1398 چقدر افزایش مصرف صورت گرفته (میله‌های نارنجی)؛ و هم چنین افزایش مصرف برق در سال 1400 نسبت به سال 1396 در همین بازه زمانی و ساعات چقدر بوده است:
نتیجه‌گیری اینکه داده‌های مربوط به مصرف برق در بازه زمانی مبنای مقایسه در ساعات 3 تا 5 بامداد روزهای اردیبهشت ماه سالهای 1398، 1399 و 1400 نشان می‌دهد که رشد غیرمتعارف شدیدی در میزان مصرف برق در این ساعات و روزهای که بار در بخش‌های غیرصنعتی بزرگ صورت گرفته است.
کنار گذاشتن مصارف صنعتی بزرگ از این محاسبات (که رشد غیر متعارفی نسبت به سال قبل را تجربه کرده‌اند و سؤال برانگیز است، موجب می‌شود تا بتوان افزایش مصرف صورت گرفته را به عاملی جدید تولید رمزارز) که مصرف برق شبانه روزی دارد، اختصاص داد.
مسئله مهم اینکه دستگاه‌های تولید رمزارز می‌توانند در تمام ایام سال و همه ساعات شبانه روز فعال باشند و با افزایش آنها با توجه به سود زیاد تولید رمزارز می‌تواند مسأله تأمین برق در همه ایام سال و همه ساعات شبانه روز را با مشکل جدی مواجه کند.
علاوه بر این باید گفت؛ کاهش بارش‌ها به واسطه روند درازمدت تغییر اقلیم و کاهش نزولات جوی کشور، و کاهش ظرفیت استفاده از برق تولیدی سدها، می‌تواند معضل را تشدید کند. ضمن اینکه متغیرهای ساختاری مؤثر بر انگیزه صاحبان سرمایه نیز هم راستا با روند افزایش تولید رمزارزها را نباید از نظر دور داشت.
قیمت‌های پایین برق در ایران نسبت به سایر کشورها، قیمت نسبی پایین برق در مقایسه با سایر کالاها و بصرفه بودن استفاده هر چه بیشتر از آن برای تولید ثروت به هر شیوه‌ای که مولد افزایش تقاضاست و شرایط اقتصادی دشوار واحدهای تولیدی که به آنها انگیزه می‌دهد برق خود را به عوض تولید کالا و خدمات به تولید رمزارز اختصاص دهند، ابعاد و اهمیت مسأله رمزارزها را وسیع‌تر و پیچیده‌تر می‌کند.
این فرضیه هنگامی بیشتر تقویت می‌شود که اتفاقات چند ماهه اخیر در ایران و جهان با موشکافی مورد تحلیل قرار گیرد. در بهمن ماه سال 1396، خودروسازی مشهور تسلا ابتدا اعلام کرد که از محل بخشی از ذخایر نقدی خود، مبلغی به میزان 1.5 میلیارد دلار در بیت کوین سرمایه‌گذاری کرده است. تسلا بعد از آن انجام تراکنش‌های مالی در خرید و فروش محصولات خود را با بیت کوین به رسمیت شناخت این اقدام یک کمپانی تراز اول جهانی، چنان اعتباری به بیت کوین و سایر رمزارزها بخشید که به سرعت آنها را به تیتر اول اخبار جهانی تبدیل کرد و اقبال عمومی به خرید و به تبع آن تولید رمزارزها را به شدت افزایش داد به گونه‌ای که قیمت رمزارزها و در صدر آنها بیت کوین روندی به شدت صعودی گرفت و در عرض کمتر از چندماه، قیمت بیت کوین با دویست درصد رشد مواجه و سه برابر شد.
در ایران نیز این مساله مورد توجه تعداد قابل توجهی از مردم کشورمان قرار گرفت خصوصا که کمی قبل از شروع روند صعودی قیمت رمزارزها، شاخص بورس در ایران دچار ریزش کم‌سابقه‌ای شده بود و نقدینگی سرگردان خارج شده از بازار سرمایه به دنبال مکان مناسبی برای سودآوری بود و مطابق برآوردهای غیررسمی، میلیونها ایرانی (طبق برآورد اتاق بازرگانی بخشی از سرمایه خود را در رمزارزها سرمایه گذاری کردند. مسلما، تعداد قابل توجهی از این افراد به جای خرید مستقیم رمزارزها به خرید دستگاه‌های استخراج رمزارزها روی آورده که با توجه به قیمت یارانه‌ای برق در ایران بسیار به صرفه تر از خرید رمزارزها است، رشد ناگهانی قیمت دستگاه‌های استخراج رمزارزها و نایاب شدن آنها در بازار ایران در زمستان سال گذشته موید این ادعاست.
در کنار عامل فوق، اعمال ممنوعیت استخراج رمزارزها در چین که بیش از ۵۰ درصد ظرفیت استخراج بیت‌کوین را میزبانی می‌کند از تابستان امسال و الزام دستگاه‌های استخراج رمزارزها به خروج از این کشور ایران را به دلیل وجود برق یارانه‌ای با قیمت‌های ناچیز در مقایسه با قیمت‌های جهانی، در معرض تهدید کم‌سابقه ورود دستگاه‌های استخراج رمزارزها از مبادی غیررسمی قرار داده است.
یک فرضیه قابل توجه و دارای اهمیت سیاسی، اجتماعی و امنیتی نیز این است که جذابیت مصرف برق برای تولید رمزارز سبب می‌شود برق به عوض تولید کالا و خدمات صرف تولید رمزارز شده و علاوه بر فشار بر صنعت برق و ایجاد بحران خاموشی، مسبب کاهش تولید سایر کالاها و خدمات ضروری نیز بشود. تحقق این فرضیه، ثبات سیاسی و اجتماعی را به شکل مضاعفی تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
سالانه حدود یک میلیون مشترک جدید به مشترکین برق کشور اضافه می‌شود و مقدار مصرف دستگاه‌های تولید رمزارز در کشور نیز حداقل معادل همین یک میلیون مشترک برآورد می‌شود و بنا بر برآوردها به تولیدی معادل 2018 مگاوات قدرت واقعی با 2975 مگاوات ظرفیت اسمی نیاز دارد. این میزان مصرف معادل مصرف برق همه مصارف سه استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و اردبیل است.
طبق برآوردها میزان متوسط خاموشی در روزهای محدود ماه‌های گرم سال جاری قریب 2000 مگاوات بوده است که معادل مصرف برق برآوردی دستگاه‌های استخراج رمزارز است. چنانچه در سال جاری دستگاه‌های تولید رمزارز به عنوان مهمان ناخوانده مصرف برق حضور نداشتند علیرغم کمبود منابع آبی و با اقدامات موثری که با اجرای برنامه‌های پاسخگویی بار صورت گرفت هیچگونه خاموشی عمومی متوجه مشترکین برق نمی‌شد.
شاید این استمرار مصرف شدید برق، به ویژه در فصل زمستان که بطور طبیعی امکان تولید برقابی کاهش می‌یابد و همچنین تعدادی از واحدهای نیروگاه حرارتی برای تعمیرات سالیانه از مدار خارج می‌شوند، اثر منفی بزرگتری در تامین برق کشور را منجر شود.
در همین ارتباط علیرضا دائمی به خبرنگار اقتصادی ایلنا گفت: صنعت برق باید بتواند نیازهای کشور را تامین کند، ممکن است این نیازها در توسعه صنایع و یا رمزارز باشد، مسئله حوزه اقتصاد کشور است و نیاز است ظرفیت‌سازی صورت گیرد، وزارت نیرو نیز در هر صورت باید برق همه صنایع جدید و از جلمه رمزارزها را تامین کند.
وی افزود: مثلا ما نمی‌توانیم بگوییم نیازی به اینترنت و توسعه فولاد نداریم چون برق مصرف می‌کنند، ضمن اینکه کشور ما برای توسعه صنعت آمادگی دارد و یک دلیل آن نیز نیروی انسانی‌ای است که در اختیار داریم.
به اعتقاد معاون سابق امور برنامه ریزی و اقتصادی وزارت نیرو؛ صنایع ما اکنون شکوفایی چندانی ندارند، بنابراین می‌توان سرمایه‌ها را به سمت رمزارز کشاند تا نه تنها از خروج سرمایه از کشور جلوگیری کنیم بلکه ارزآوری نیز کرده باشیم. طبعا مجموعه‌های غیردولتی هم علاقمند به این کار هستند چون سود بیشتری حاصل می‌کنند.
وی گفت: بر اساس آمار وزارت نیرو رمزارزها حدود 2000 مگاوات بار جدید به شبکه‌ای تحمیل کرده‌اند که حدود 80 هزار مگاوات نیروگاه نصب‌شده دارد و این مقوله منجر به بروز پدیده کم‌نظیر خاموشی در تابستان سال جاری شد، البته همزمان نیروگاه‌های برقابی هم به دلیل خشکسالی و کم‌بارشی در مدار قرار نگرفتند.
دائمی به موضوع لزوم احداث نیروگاه جدید نیز اشاره و بیان داشت: مثلا بر اساس برنامه ششم یعنی تا پایان سال 1400 باید حدود 25 هزار مگاوات نیروگاه جدید وارد می‌کردیم در حالی که اکنون این عدد حدود 13-12 هزار مگاوات است، باید 5 هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر جدید وارد مدار می‌کردیم که این رقم اکنون کمتر از 1000مگاوات است، بنابراین از یک سو برنامه‌های ما اجرا نشده و از سوی دیگر مصرف بشدت افزایش پیدا کرده که یکی از عوامل مصرف نیز رمزارزها بوده‌اند.
وی خاطرنشان کرد: در هر صورت روزبروز سطح زندگی مردم تغییر می‌کند مثلا کولرهای گازی که مصرف بالایی دارند و به لحاظ شدت مصرف انرژی جزء پرمصرف‌ها هستند، قبلا کمتر مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما اکنون به وفور در دسترس مردم است و به صورت قانونی و غیرقانونی وارد کشور می‌شوند.
این کارشناس حوزه انرژی با بیان اینکه مجموعه‌ای از عوامل درکنار هم باعث شده ما با کمبود برق مواجه شویم، تاکید کرد: ما در هر صورت باید بتوانیم ظرفیت‌های لازم را در کشور ایجاد کنیم و مهمتر اینکه با برخی مقررات و تنظیم بازار به ماینرها هم فرصت تولید بدهیم به شرط اینکه خودشان تولید برق داشته باشند.
وی معتقد است: واقعیت اینکه کنترل آنها ساده نیست اگر قانونی کنترل کنیم ممکن است از شرایط مجاز به غیرمجاز تبدیل شوند، به طوری که اکنون بخش عمده‌ای از تولیدکنندگان غیرمجاز بوده و زیرزمینی کار می‌کنند و پول برق مصرفی را هم پرداخت نمی‌کنند و حتی ممکن است برنامه‌های صنعت برق کشور را بهم بریزند.
دائمی گفت: باید برنامه‌هایی داشته باشیم که خیلی سریع توسعه نیروگاه داشته باشیم، اگر از نیروگاه خورشیدی که نیازی به سوخت هم ندارد استفاده کنیم ممکن است ظرف یک سال بتوانیم برق مورد نیاز ماینرها را در کشور تولید کنیم.
وی تاکید کرد: باید بتوانیم موضوع را ریشه‌ای حل کنیم، یعنی از اشکال مختلف انرژی از جمله تجدیدپذیرها و یا نیروگاه‌های پراکنده استفاده کنیم، یعنی خود ماینرها به این حوزه ها ورود کنند.
در هر حال مسأله رمزارزها را باید فراتر از افزوده شدن یک مصرف‌کننده به دیگر مصرف‌کنندگان برق در نظر گرفت و باید اثرات همه‌جانبه آن در بر بهم خوردن توازن تولید و مصرف برق و اثر جانبی آن بر انگیزه‌های کنشگران اقتصادی و در نهایت اثر آن بر تولید سایر کالاها و خدمات را لحاظ کرد و در سطح مسأله‌ای که می‌تواند به تهدیدی فزاینده برای ثبات صنعت برق، و ثبات اجتماعی و سیاسی و یا به عنوان فرصتی برای ایجاد اشتغال، ارزآوری در کشور نگریسته شود.
