نگاهی به آیین‌های سنتی نوروز در ارومیه

به گزارش خبرنگار ایلنا، بیشتر مردم شهرهای مختلف و روستا‌های ارومیه تدارک نوروز را حدودا از دو هفته مانده به پایان سال آغاز می‌کنند، طبق سنت‌های متداول، زنان در این روز‌ها اسباب و اثاث خانه را جابه جا کرده و دست به خانه تکانی می‌زنند. طی این مدت نیز هر یک از خانوده‌ها، هم برای منزل و هم به تناسب قدرت مالی خود برای فرزندان و خودشان پوشاک نو، شیرینی، میوه، انواع تنقلات خریداری می‌کنند. همچنین زنان منزل به نشانه‌ سرسبزی و خرمی دانه‌های گندم، عدس می‌رویانند.

اسفند ماه با آیین‌هایی مختلفی در میان ردم آذربایجان غربی به بایرام آیی (ماه عید) معروف است، طبق سنت‌ها ی قدیم چهارشنبه هفته اول اسفند را «چیله قووان» (بیرون راندن چله) یا یالانچی چارشنبه یعنی چهارشنبه درغگو، دومین چهار شنبه را که «کوله جارشنبه» (چهارشنبه کوتاه) سومی را «موشتولوقچی» (چهارشنبه موشتولوق آور)؛ یاقره چهارشنبه و چهارمین را «آخیر چارشنبه» (چهارشنبه آخر) می‌گویند.

یکی از رسم‌های پیشواز از ایام نوروز رسم «تکم گردانی». «تکم» یا به عباراتی «تکه» در زبان ترکی به معنی بزنر بالغ است که پیشرو رمه گوسفندان بوده و «م» ضمیر متصل به آن است که در مجمومه معنی «تکه من» را می‌دهد.

تکم گردانی یکی از آیین‌های منطقه‌ای است که معمولا ما بین دو چهارشنبه آخر سال و به استناد روایات محلی هم پس از تحویل سال انجام می‌شده است با توجه به نزدیکی اجرای آن به ایام نوروز، می‌توان گفت که اجرای آن بی‌مناسبت با فرار رسیدن ایام خجستهٔ نوروز و پیشواز ازآن نبوده است هر چند می‌توان کارکردهای دیگری نیز برآن مترتب شد.

تکم چی‌ها به طور نمادین بزی را از جنس پارچه و قطعات چوبی ساخته و پوست بزغالهٔ سیاه رنگ را هم بر روی آن کشیده و دو شاخ نیز بر سرش تعبیه می‌کردند پارچه‌ای سرخ رنگ نیز بر روی کمر آن می‌انداختند از زیر شکم دسته‌ای چوبی بر آن تعبیه کرده و آن را از سوراخ تخته دایره‌ای شکل عبور داده و در نتیجه امکان حرکت و رقصاندن آن برای تکم چی می‌سر می‌شد.

تکم چی به اتفاق همراه خود (تور با چکن/توبره کش) وارد روستا شده و از یک سوی ده شروع به اجرای مراسم می‌کرد وی در حالی که بز نمادین چوبین (تکه) را می‌رقصاند صدای زنگوله و اصابت پاهای ثابت آن به سطح تخته همراه با سرودن اشعار دلنشین، حالت خاصی به نحوهٔ اجرای این مراسم می‌داد و اشعاری را می‌خواند.

تکم چی‌ها با خواندن این اشعار به نوبت مقابل یک یک منازل می‌ایستاده‌اند و کدبانوی منزل در را بر روی آن‌ها گشوده و طبق رسم معمول مقداری قند، چای، بلغور، نان، روغن یا مبلغی پول به ایشان داده و راهی‌شان می‌کرد نهایتا مواد جمع آوری شده را بین خود تقسیم کرده و به این ترتیب برای مدتی مایحتاج خود را تامین می‌کردند.

گستردن سفره هفت سین

گستردن سفره هفت سین در میان مردم آذربایجان غربی خصوصا در روستا‌ها آن طور که امروز رواج یافته معمول نبوده و تنها به باز کردن سفرهٔ عید (بایرام سوفراسی) با محتویاتی مانند می‌لاخ (آونگ)، حلوای محلی، پاداخ، انواع تنقلات و شیرنی‌های محلی، سیب سرخ، سکه، سرکه، بلغور، برنج و سبزه که با دانه‌های ذرت بود داده تزیین شده اکتفا می‌شد هر چند حتی امروزه هم می‌توان ردپای این سنت‌های قدیمی را در میان خانوده‌های پای بند آیین‌های کهن پیدا کرد اغلب خانوده‌ها سفره عید «بایرام سوفراسی» را در اتاق مه‌مان پهن می‌کردند و هر مهمانی که از راه می‌رسید پای آن می‌نشست و صاحبخانه از آن‌ها پذیرایی می‌کرد.

عارفات آخشامه

دراعتقادات مردمان این دیار آخرین روز سال به (عارفات آخشامه) معروف است طبق رسم معمول روز قبل از عید اعم از اعیاد مذهبی مانند عید فطر و قربان و روز قبل از تحویل به زیارت اهل قبور می‌روند و برای آمرزش گناهان فاتحه‌ای می‌خوانند چرا که ارواح مردگان همیشه در چنین ایامی چشم به راه بوده و طالب احسان و دعا‌های مغفرت آمیز از سوی بازماندگان هستند ازاین رو خیل عظیمی از مردم در شب عرفات بر سر مزار مردگان خود حاضر می‌شوند سبزه بر سر قبر‌ها گذاشته فاتحه‌ای خوانده، خرما یا حلوای محلی احسان کرده و برخی نیز برای آمرزش خاطر و تسلی روح مردگان خود تلاوت سوره جمعه می‌کنند.

تحویل سال نو

در لحظات پایانی سال و نزدیک شدن به تحویبل سال بزرگ خانواده به اتفاق اهل منزل بر سر سفره عید (بایرام سوفراسی) می‌نشیند و دعای تحویل سال و سوره‌هایی چند از قرآن مجید را تلاوت می‌کنند و یا در برخی روستا‌ها درمساجد جمع می‌شوند و دعای چهل یاسین می‌خوانند.

اولین تبریک‌های سال نو و روبوسی‌ها از پای همین بایرام سوفراسی یا به سبک جدید امروزین سفره هفت سین با جملات مانند این آغاز می‌شود؛ بایرامین موبارک اولسون "عید شما مبارک". جواب می‌دهند: سنینده بایرامین موبارک اولسون – یوزیئله بایراملار گوره سن؛ عید شما هم مبارک، صد سال به این سال‌ها.

به گزارش خبرنگار ایلنا، پس از تحویل سال و تبریکات و روبوسی‌های اهل خانه با یگدیگر دید و بازدید‌های معمولی و رسمی آغاز می‌شود معمول چنین است که قبل از دید و بازدید‌های معمولی و خانوادگی برای عرض تسلیت به دیدار خانواده‌هایی که در سال گذشته عزیزی را از دست داده‌اند و به اصطلاح «قره بایرام» (نو عید) آن‌ها است می‌روند در این دید و بازدید‌ها حاضرین نیز طبق رسوم محلی پس از نشستن فاتحه‌ای قرائت کرده و از جا بر می‌خیزند و برای صاحبان عزا تسلیت می‌گویند و مجددا می‌نشینند سپس با چای و خرما و حلوا و میوه‌های فصل از حاضرین پذیرایی می‌شود و هنگام خروج نیز مجددا تسلیت گفته و برای بازماندگان آرزوی سلامتی و طول عمر می‌کنند.

بعد از این است که دید و بازدید از بزرگان فامیل و اقربا شروع می‌شود و ممکن است تا یکی دو هفته ادامه یابد با این حال معمول‌ترین غذای ایام نوروز در گذشته برای ناهار یا شام پلو دم کشیده بوده و یکی از دل مشغولی‌ها و بازی‌های این روز‌ها برای کودکان و جوانان شکستن تخم مرغ‌های آبپز شده سفت، جولایا آتدی (بادام بازی) و گرو بازی بود که امروزه رد پای کمی را می‌توان از آن مشاهده کرد.