متعهد بودن به ضوابط طرح تفصیلی راه‌حل حفظ بافت تاریخی اصفهان است
اصفهان به عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران دارای بافت تاریخی ارزشمندی است. بافتی که متأسفانه با شروع روند شهرسازی مدرن از زمان پهلوی دوم و با احداث خیابان‌هایی مانند عبدالرزاق در دل بافت تاریخی روند تخریب آن آغاز و طی سال‌های گذشته با سرعت بیشتری همچنان ادامه دارد.
تخریب بافت‌های تاریخی ازجمله موضوعات چالش‌برانگیز در حوزه شهری است. بافتی که گروهی از مهندسان معمار علاقه‌مند به بافت تاریخی و سازمان میراث فرهنگی معتقدند اگر بستر مناسب و قانونی برای اجرای ضوابط طرح تفصیلی از سوی شهرداری‌ها فراهم شود روند حفظ بافت‌های تاریخی و انجام ساختوسازهای منطبق با هویت و اقلیم شهر‌ها و مناطق تاریخی از روند تخریب آن‌ها پیشی می‌گیرد.
بسترهایی که به گفته مهرک کوهزاد مسئول سابق گروه طراحی و بررسی طرح‌های جامع و تفصیلی شهرهای تابعه استان اداره کل میراث فرهنگی استان و عضو سازمان نظام‌مهندسی اصفهان در گفتگو با خبرنگار ایلنا، هرچند بسیار کند اما شاهد شکل‌گیری آن از سوی مجموعه شهرداری اصفهان هستیم. اقداماتی که شاید مشارکت و همکاری سازمان نظام مهندسی با داشتن ۲۸ هزار عضو و نقش مهمی که در ساخت‌وساز در شهر دارد می‌تواند به تقویت و ارتقاء این بستر‌ها کمک کند. از این رو در خصوص وضعیت فعلی ساخت و ساز در اصفهان، نقش سازمان نظام مهندسی و لزوم توجه به بافت تاریخی و حفظ آن با کوهزاد گفتگو کردیم که متن کامل این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:
ایلنا: با توجه به سابقه فعالیت در حوزه معماری و عضویت در کمیته‌های کار‌شناسی بررسی طرح‌های جامع و تفصیلی شهرهای تابع استان و شهر اصفهان فضای معماری شهر را چطور ارزیابی می‌کند و اینکه چقدر در ساختوسازهای فعلی، حفظ بافت تاریخی شهر مورد توجه است؟
اصفهان به عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران دارای بافت تاریخی ارزشمندی است. بافتی که متأسفانه با شروع روند شهرسازی مدرن از زمان پهلوی دوم و با احداث خیابان‌هایی مانند عبدالرزاق در دل بافت تاریخی روند تخریب آن آغاز و طی سال‌های گذشته با سرعت بیشتری همچنان ادامه دارد. تخریب‌هایی که بی‌اطلاعی مسئولین و شهروندان از ارزش بافت، نبود فرهنگ‌سازی مناسب، ارزش‌افزوده زمین و مشکلات اقتصادی و تورم سبب شده تا این روند شتاب دوچندان پیدا کند و مردم هم چندان به حفظ بافت تاریخی علاقه‌ای نشان ندهند. یک مشکل در این بخش تعریفی است که مردم و مسئولین از بافت دارند و اغلب هم تعریف چندان درستی نیست. آن‌ها معمولاً تک بنا‌ها را ارزشمند می‌دادند و بنا را از بافت جدا می‌دادند که البته این تعریف با آنچه که امروزه در خصوص ابنیه و بافت‌های ارزشمند وجود دارد در تضاد است. در حال حاضر در مجامع علمی معتقدند که یک بنای تاریخی در بستر قدیمی خود می‌بایست حفظ و نگهداری شود. در حالی که در شهرهای ما، بناهایی که عملاً بافت تاریخی را شکل می‌دهند ممکن است به واسطه آنکه خود، تک بناهای چندان ارزشمندی نباشند به آسانی تخریب شوند. به دلیل ارزش افزوده زمین، مالک تلاش می‌کند درون بافت تاریخی با افزایش تراکم و ارتفاع و با سلایق روز بازار مسکن و ساختمان، ساخت‌وساز نماید؛ موضوعی که در بلندمدت سبب شده تا آرام‌آرام شاهد نابودی و تخریب بخش قابل‌توجهی از بافت تاریخی اصفهان باشیم. در بافت تاریخی اصفهان ما دارای تک بناهای ارزشمندی هستیم که عملاً برای حفظ حریم آن‌ها نیز با مشکل مواجه هستیم. ساختوسازهای غیراصولی در بافت سبب شده به حریم این آثار تجاوز شود. مردم هم به دلایل مختلف نسبت به حفظ حریم بناهای تاریخی از خود مقاومت نشان می‌دهند درمجموع این عوامل سبب شده تا شاهد تخریب بافت تاریخی در شهری مثل اصفهان آن‌هم به‌طور جدی باشیم.
ایلنا: شما عدم آگاهی شهروندان نسبت به بافت تاریخی را یکی از عوامل تأثیرگذار در تخریب عنوان می‌کنید اما اجرای بسیاری از طرح‌های عمرانی توسط شهرداری با نظارت و تصویب میراث فرهنگی نشان می‌دهد که بعضاً مسئولین شهری در اصفهان هم به دلایل مختلفی ازجمله دلایل اقتصادی چندان علاقه‌ای به آگاهی در این زمینه ندارند، عدم آگاهی مسئولین را در این امر چه میزان مؤثر می‌دانید مثل وقتی که شهرداری در بافت تاریخی اقدام به فروش تراکم می‌کند؟
اشاره کردم که مسئولین هم بعضاً اطلاعات و آگاهی درستی از لزوم حفظ بافت تاریخی ندارند. مطابق شرایط و ضوابط طرح تفصیلی که میراث فرهنگی هم عضو کمیسیون تصویب آن است، حدود ضوابط ارتفاعی، استفاده از مصالح و سایر موارد به تفکیک در بافت تاریخی مشخص شده است. بله شهرداری طبق قانون موظف است قبل از صدور پروانه در بافت تاریخی از میراث فرهنگی استعلام کند اما به دلایلی بعضی از شهرداری‌های مناطق تاریخی نسبت به اجرای این موضوع متعهد نیستند که البته امکان دارد دلیل آن، عدم آگاهی آن‌ها باشد. شهرداری‌ها تنها در حریم درجه یک بناهای تاریخی اقدام به گرفتن استعلام از میراث فرهنگی می‌کند. درحالی‌که طبق ضوابط طرح تفصیلی این اقدام باید برای هرگونه ساخت‌وساز در بافت تاریخی انجام شود. درواقع شهرداری‌ها در بافت تاریخی تنها به دنبال گرفتن استعلام برای بناهای ستاره‌دار هستند اما به خود بافت چندان اهمیتی نمی‌دهند. مشکل دیگر ما در حوزه میراث فرهنگی عدم پشتیبانی کافی است که البته به نظر می‌رسد با افزایش تعداد مهندسان مطلع و دلسوز در حوزه‌های تصمیم‌گیری، دیدگاه‌ها در حال تغییرند.
ایلنا: پس تا اینجا معتقدید هم عدم آگاهی مردم و هم مسئولین سبب شده تا شاهد تخریب بافت تاریخی در اصفهان باشیم و ساخت و سازهای که در این بافت انجام می‌شود چندان با اقلیم و بافت هماهنگ نباشد. اکنون سؤال این است که مجموعه‌ای مثل سازمان نظام مهندسی که شما هم عضو آن هستید چقدر می‌تواند در اصلاح شرایط موجود مؤثر باشد با توجه به اینکه تقریباً تمام ساختوسازهای شهر به نوعی توسط اعضای این مجموعه طراحی و اجرا می‌شود؟
برای اصلاح شرایط موجود معتقدم اگر ساختار صدور پروانه اصلاح شود و تعهد به اجرای ضوابط طرح تفصیلی توسط شهرداری به وجود بیاید مشکل قابل‌حل است. تا زمانی که شهرداری متعهد به تعهدات طرح تفصیلی نباشد این روند اصلاح نمی‌شود.
ایلنا: با توجه به اینکه طرح تفصیلی شهر مصوب شده و علی ظاهر باید توسط شهرداری اجرا شود پس چرا بازهم در حوزه ساخت‌وساز در اصفهان شاهد این اتفاقات هستیم؟
برای اصلاح روند موجود چند اقدام در کنار هم باید انجام شود. گام نخست اصلاح تصویب ضوابط طرح تفصیلی با مشارکت میراث فرهنگی بود که اتفاق افتاده است. در این ضوابط، ارتفاعات مجاز و مصالح مجاز و غیرمجاز در بافت‌های تاریخی تعیین‌شده است. گام دوم مرحله صدور پروانه است. در این مرحله شهرداری به عنوان متولی صدور پروانه موظف است قبل از صدور پروانه طبق روال قانونی از میراث فرهنگی استعلام کند. اگر روند صدور پروانه با تعهد به ضوابط طرح تفصیلی اتفاق بیفتد، آن زمان نقش معماران و مهندسین سازمان نظام مهندسی می‌تواند پررنگ‌تر باشد. طبق ضوابط، طرح معماری بناهای واقع در بافت تاریخی باید دارای هویت مناسب بافت بوده و به تأیید سازمان میراث فرهنگی برسد و همه این اقدامات موضوع را به این سمت سوق می‌دهد که ساخت‌وساز در بافت تاریخی دارای هویت و شخصیت شود.
ایلنا: سازمان نظام‌مهندسی با حدود ۲۸ هزار عضو که حدود ۴ هزار نفر آن‌ها را مهندسان معمار تشکیل می‌دهند چقدر می‌تواند در اصلاح روند موجود تأثیرگذار باشد با توجه به اینکه می‌دانیم شهرداری به گفته شما به دلیل عدم آگاهی چندان تمایلی به اصلاح روند موجود ندارد حال چه با ایجاد آگاهی در شهرداری‌های مناطق یا تشویق و ترغیب کارفرما به ساخت بنای با رعایت اصول و قوانین حاکم بر بافت تاریخی؟
ما مهندسان عضو سازمان نظام‌مهندسی حداقل ازنظر قانونی موظف به اجرای ضوابط طرح تفصیلی هستیم؛ و این موضوعی است که عملاً ورود به آن ما را در تنگنا قرار می‌دهد. هنگامی‌که شهرداری یک پروانه خلاف ضوابط صادر می‌کند، مهندس طراح بر سر دوراهی بین کارفرما و تعهدات حرفه‌ای خودش قرار می‌گیرد. از یک طرف کارفرما تمایل دارد ارتفاع بیشتری بسازد یا از مصالحی مطابق سلایق خود استفاده کند، از طرف دیگر ضوابط ارتفاع و مصالح خاصی دیگری را تأیید می‌کند؛ و طراح موظف است ضوابط طرح تفصیلی را رعایت کند! درنتیجه این بین مهندس یا باید کار را بپذیرد و مطابق خواست کارفرما عمل کند یا به خاطر رعایت اصول حرفه‌ای، کار را از دست بدهد.
ایلنا: در واقع این اتفاقی است که در حوزه ساخت‌وساز در بافت تاریخی اصفهان شاهد آن هستیم ساختوسازهای که از ابتدا و در مرحله صدور پروانه ضوابط مربوط به طرح تفصیلی و بافت تاریخی در آن‌ها دیده نشده و مهندسان با آگاهی از این موضوع به دلیل فشار کارفرما اقدام به ساخت می‌کند عکس‌العمل شهرداری به‌عنوان متولی ساخت‌وساز به این اتفاقات چگونه است؟
بله به طور قطع این اتفاق در اصفهان در حال رخ دادن است. البته خوشبختانه این داستان از درون خود شهرداری با افزایش تعداد مهندسین و به خصوص معماران که به بافت تاریخی علاقه‌مند هستند در حال اصلاح و تغییر است. اتفاقی که با واگذاری پست‌های بیشتری در شهرداری به معماران تا حدی حرکت روبه‌جلو داشته است و ذره‌ذره فعالیت معماران روی این موضوع تأثیرگذار بوده است. نمونه آن تشکیل «کمیته سیما و منظر شهری» در شهرداری است که یک اتفاق خوب است. با تشکیل این کمیته، فرهنگ‌سازی و حساسیت روی سیمای شهری و نماهای بنا‌ها افزایش پیدا کرد. بعد از مدتی مسئولین قانع شدند که به‌جای اینکه ابتدا اقدام به صدور پروانه بر اساس پلان‌های بی‌کیفیت نمایند و بعد‌ها، پس از اجرای کامل سازه، کمیته سیما و منظر شهری تصمیم‌گیری کندروی این سازه چه پوسته و نمایی قرار بگیرد، باید همزمان پلان و نماهای ساختمان طراحی شوند، یعنی عملاً حجم بنا از همان آغاز طراحی و معرفی و تصویب گردد. این واقعاً اتفاق خوبی است. این موضوعی بود که سال‌ها در سازمان نظام‌مهندسی پیگیری می‌شد اما مسئولین شهرداری شاید چون هنوز به لزوم انجام چنین کاری معتقد نشده بودند، مقاومت می‌کردند؛ اما در حال حاضر به شهرداری‌های چندین منطقه ابلاغ شده که در زمان صدور پروانه لازم است مدارک پروانه کامل باشد و نما تائید و تصویب شده باشد. خوب این اقدام ارزشمندی است. هنگامی‌که نما در چنین شرایطی در کمیته‌هایی متشکل از مهندسین معمار برجستهٔ شهر بررسی می‌شوند، قاعدتاً به این سمت حرکت خواهیم کرد که معماری کل بنا از پلان تا نما‌ها توسط شخصی واحد که معمار واجد صلاحیت خواهد بود، طراحی شود. اتفاق ارزشمند این است که از مقاومت در برابر یک موضوع قانونی به سمت حمایت آن از طرف شهرداری در حال حرکت هستیم.
ایلنا: مجموعه سازمان نظام‌مهندسی چقدر در سرعت بخشیدن به این روند می‌تواند تأثیرگذار باشد با توجه به اینکه بحث عدم آگاهی و شناخت نسبت به بافت تاریخی و ساخت‌وساز همان‌گونه که برای شهروندان، مسئولین شهرداری و میراث فرهنگی مطرح است به طور حتم برای تعدادی از اعضای سازمان نظام‌مهندسی هم وجود دارد اقدام سازمان به نظر شما در رفع این مشکل و افزایش آگاهی نسب به لزوم حفظ بافت تاریخی برای اعضا چیست؟
در دوره‌های ارتقاء پایه دوره‌ای با محتوای طراحی در بافت آموزش داده می‌شود که فکر می‌کنم این دوره در افزایش آگاهی مهندسان نسبت به طراحی در بافت تاریخی مؤثر است.
واقعیت این است که شهرداری در حال حاضر در کمیته سیما و منظر شهری از گروه تخصصی معماری نظام‌مهندسی، اداره کل میراث فرهنگی، دانشگاه‌ها، انجمن صنفی مهندسان معمار و حرفه مندان و معماران برجسته شهر برای همکاری و همفکری دعوت و استفاده می‌کند. این تمایل هم از سوی سازمان میراث فرهنگی وجود دارد تا معمارانی که به فعالیت در بافت تاریخی علاقه‌مند‌تر هستند و در این زمینه کار کرده‌اند، جهت فعالیت در این بافت‌ها به این سازمان معرفی بشوند. چندین بار هم میراث فرهنگی در این خصوص اقدام کرده اما جواب روشنی از سازمان نظام‌مهندسی و یا انجمن صنفی معماران دریافت نکرده است. درصورتی‌که اگر این اتفاق بیفتد و مهندسان معمار فعال، مطلع و علاقه‌مند و واجد شرایط برای فعالیت در بافت تاریخی مشخص شوند به‌طور حتم شاهد حرکت‌های مثبتی در حوزه ساخت‌وساز در بافت تاریخی اصفهان خواهیم بود.
ایلنا: یکی از اهداف اصلی که در زمان تأسیس سازمان نظام‌مهندسی مطرح‌شده است اجرایی کردن معماری ایرانی-اسلامی است درواقع این موضوع از وظایف ذاتی مجموعه تعریف‌شده فعالیت سازمان در جهت تحقق این هدف را چطور ارزیابی می‌کنید؟
مشکل این است که در حال حاضر اکثر نقشه‌هایی که در مرحله صدور پروانه ارائه می‌شوند اصولاً فاقد کیفیت و هرگونه ارزش معماری هستند چه رسد به معماری ایرانی-اسلامی! بار‌ها اتفاق افتاده به عنوان ناظر معماری به پروژه ساختمانی سر زده‌ام و با این مسئله مواجه شده‌ام که کارفرما قصد اجرای نقشه‌های پروانه را ندارد و اشاره می‌کند که سطح اشغال یا تیغه‌چینی یا نمای آن را تغییر خواهد داد. وقتی این روند به شهرداری گزارش داده می‌شود، اغلب حتی در خصوص توقف پروژه هم حرکتی انجام نمی‌شود. اگر انگشت‌شمار افراد هم باشند که بخواهند برای طرح معماری ساختمان خود هزینه کنند، مالک تمایل دارد که طرح بنا را با سلایق شخصی خود منطبق کند؛ که اغلب به دلیل عدم تطابق سلایق مالکان با اصول معماری، نتیجه از ارزش معماری بالایی برخوردار نخواهد بود. البته در چنین شرایطی، فعالیت عده‌ای از همکاران که موفق می‌شوند مالک را با افکار خود همراه گردانده و طرح معماری مناسبی را شکل دهند بسیار ارزشمند است.
ایلنا: به نظر شما راهکار برای برون‌رفت از این مشکل چیست و به‌عنوان یکی از اعضای سابق گروه تخصصی معماری سازمان آیا در این زمینه اقدامی صورت گرفته است؟
سازمان نظام‌مهندسی می‌تواند از طریق پروسه کنترل نقشه‌های معماری و استانداردسازی نقشه‌ها تا حدی در این موضوع تأثیرگذار باشد. ضمناً استفاده از طراح و ناظر هماهنگ‌کننده نیز قطعاً بر کیفیت ساخت‌وساز مؤثر خواهد بود. و با اعمال ضوابط طرح تفصیلی بخصوص در محدوده بافت تاریخی و در قالب این کنترل، وظیفه ذاتی سازمان که اجرای معماری ایرانی اسلامی است هم انجام می‌شود.
البته چند سال قبل روند کنترل نقشه معماری از سوی سازمان پیشنهاد و چند ماهی هم اجرا شد، اما بعد بازهم به دلیل مقاومت شهرداری در این مورد متوقف شد.
ایلنا: لطفاً در خصوص روند فعالیت سازمان درزمینه کنترل نقشه معماری بیشتر توضیح دهید؟
پس از حدود دو سال کار پژوهشی توسط گروه تخصصی معماری سازمان، با همکاری و همفکری انجمن صنفی مهندسان معمار اصفهان، طرحی آماده شده که هدف آن این بود تا در قالب چک لیستی مطابق مبحث دوم قانون مقررات ملی ساختمان، نقشه معماری قبل از اجرا بررسی و تائید شود. در آن زمان طبق نظرسنجی که از همکاران شد اکثریت موافق انجام کار بودند. این حدود یک ماه طرح اجرا شد اما به دلیل مخالفت و مقاومت شهرداری با اجرای طرح کنترل نقشه توسط سازمان نظام‌مهندسی، طرح رها شد. البته امیدواریم با همکاری هیئت‌مدیره جدید دوباره بتوانیم شرایط اجرای این طرح را فراهم کنیم. طرحی که اجرای آن یک ضرورت است نه خواسته. در حال حاضر نقشه‌های سازه، تأسیسات مکانیکی و تأسیسات الکتریکی یک بنا توسط سازمان بررسی می‌شود. سؤال این است که شما این کنترل را چگونه بدون در تأیید طرح معماری بنا انجام می‌دهید؟ درواقع اجرای طرح کنترل معماری می‌تواند اولین گام در جهت اصلاح پروسه ساخت‌وساز در سطح شهر و بخصوص بافت تاریخی با حساسیت‌های ویژه خود و تحقق هدف احیای بافت و معماری ایرانی و اسلامی باشد.
البته نباید فراموش کرد که هدف از طرح موضوعات این‌چنین زیر سؤال بردن و یا کم‌ارزش جلوه دادن اقدامات شهرداری نیست بلکه طی این سال‌ها شاهد اتفاقات قابل‌تقدیری از سوی شهرداری در حوزه ساخت‌وساز اصفهان بودیم اما با توجه به نقش شهرداری برساخت و ساز و شکل‌گیری شهر و بالطبع حفاظت بافت تاریخی امیدواریم در سال‌های آتی شاهد فعالیت پررنگ‌تر شهرداری در این حوزه باشیم.