تاریخ تهران در گذر زمان

به گزارش ایلنا ، آنچه که از منابع تاریخی و نوشتاری بر می‌آید نشانگر آن است که در سال 961 هجری قمری شاه تهماست صفوی پیرامون تهران، بارویی با 114 برج و به عدد سوره‌های قرآن بنا کرد و در هرکدام سوره‌ای را برای تبرک قرار داد. طی زمان‌های پیش آمده و پایان حکومت لطف‌علی خان زند گروهی به سرپرستی میرزاعیسی خان، وزیر دارالخلافه مامور شدند تا برای تهران محدوده و نقشه‌ای ترسیم کنند به طوری که در روزهای چهارگانه صفویه به 12 دروازه شمیران، قزوین، خراسان، شوش، یوسف‌آباد، دوشان تپه، دولاب، شاه عبدالعظیم، نماز، گمرک و دروازه دولت افزایش یافت و سرانجام آقامحمدخان قاجار در نوروز 1164 خورشیدی تهران را به عنوان پایتخت برگزید که جمعیت آن زمان تهران 15 هزار نفر بود.

تهران را از لحاظ جغرافیایی و تاریخی می‌توان به سه دوره مشخص و متمایز تقسیم کرد.

1- از زمان پیدایش نام طهران در متون تا سال 961 هجری قمری که به امر شاه تهماسب صفوی گرداگرد آن حصار کشیدند.

2- از حصارکشی تا نوروز سال 1200 هجری قمری 1165 خورشیدی که آقامحمدخان قاجار به تخت سلطنت جلوس کرد و آنجا رسما پایتخت شد.

3- از ابتدای پایتختی تا موقعی که به صورت تهران بزرگ در‌ آمد.

جایگاه ده طهران در نقطه‌ای بود که بعدها چاله میدان «حدود جنوب شرقی بازار کنونی» نامیده شد. باغ‌های ده در شمال و در محله عودالاجان قرار داشت که تا حدود سرچشمه فعلی می‌رسید. در طهران قدیم با وسعت اندکش در حدود 13 بقعه وجود داشت که اطرافشان گورستان بود.

چهار دروازه تهران قدیم

در سال 961 هـ ق تهران دارای 4 دروازه بود:

1) دروازه حضرت عبدالعظیم در نزدیکی میدان مولوی در تقاطع بازار و خیابان مولوی

2) دروازه شمیران در خیابان چراغ برق در مدخل پامنار

3) دروازه قزوین در انتهای بازارچه معیر در محل میدان شاپور

4) دروازه دولاب در کمرکش خیابان ری. این حصار و دروازه‌ها تا اواسط سلطنت ناصرالدین شاه پابرجا بود.

تاریخ تهران از ابعاد گوناگون قابل تحقیق و بحث است. گونه‌های آن هرکدام برای خود سرگذشت قابل بحث دارد. گونه‌ها را می‌توان اینگونه بیان و معرفی کرد. از نظر آب و هوایی در منطقه‌ی نیمه خشک قرار دارد به همین خاطر باشندگان آن چشم به چشمه‌ها و در اندیشه ساختن کاریز یا قناب بود. قنات یا کاریز از دیرباز همواره مورد نظر و توجه ایرانیان بوده و از آن به صورت یکی از منافع عمده تامین آب مصرفی بهره گرفته شده است. نمونه کاریزمای قدیمی و معروف تهران چنین است.

قناب الهیه؛که از اراضی حشمتیه سرچشمه می‌گرفت به سمت جنوب جریان می‌یافت. قنات امامیه، سیدزین العابدین، امام جمعه تهران در روزگار ناصرالدین شاه قناب بهجت‌آباد در زمین‌های شمال تهران که توسط میرزا یوسف آشتیانی مستوفی الممالک برپا کردند. قنات پامنار از میدان تیراندازی عباس‌آباد آغاز می‌شد و پس از طی مسافتی جاده قدیم شمیران را قطع کرده و به سمت جنوب جریان یافت.

قنات جلالیه؛ جلالیه که نام جلال الدوله پسر ظل‌السلطان این نام را گرفته و بخشی از زمین‌های جلالیه را مشروب می‌کرد. قنات رستم‌آباد؛ رستم‌آباد علیا در 4 کیلومتری جنوب شرقی امامزاده صالح «تجریش» و 3 کیلومتری قلهک قرار داشت و بسیاری دیگر...

از دیگر شاخصه‌های مهم تهران، بناها و آثار تاریخی است  که یکی از مشهورترین آنها تکیه دولت است. تکیه دولت که نخستین بنای تخصصی و دائمی آیینی ایران بود با تلفیقی از معماری ایران و فرنگ و صرفا برای شبیه خوانی، اجرای نمایش و تعزیه ساخته شد. حدود 150 سال پیش ناصرالدین شاه به «دوستعلی خان معیرالممالک» فرمان داد تا تکیه بزرگی برای برگزاری تعزیه و برپایی نمایش‌های آیینی در محدوده ارگ سلطنتی بنا کند. تهران گنجینه‌ای از داشته‌های گوناگون در زمینه‌ هنر معماری، آثار و ابنیه تاریخی و سنتی حتی مکان‌هایی فراموش نشدنی است که هنوز هم مورد توجه عام و اهل پژوهش است.

محلات طهران قدیم

طهران را با 4 محله اصلی‌اش می‌شناختند، مانند سنگلج در غرب چاله میدان، در شرق بازار، در جنوب و پامنار و عودلان جان، در شمال و محله تازه شکل گرفته «دولت» از دیگر محلات قدیمی تهران می‌توان معرفی کرد عبارتند از؛ محله ارک، محله بازار، محله پاچنار، محله چاله حصار، محله سرپولک، محله ظهیرالدوله، محله قورخانه و...

مساجد در تهران

از دیگر بناهای تاریخی و ماندنی تهران مساجد هستند. مسجد امام خمینی یا همان مسجد شاه معروف از بناهای ساخته شده در دوره قاجاریه است که در مساحت 10 هزار متر مربع در محدوده تهران قرار دارد و حدود 180 سال از عمر آن می‌گذرد و بانی آن فتحعلی شاه قاجار است.

از دیگر مساجد می‌توان از مسجد و مدرسه مشیرالسلطنه نام برد. این مسجد در خیابان مولوی واقع است که توسط مشیرالسلطنه در سده چهاردهم قمری ساخته شده است و دیگری مسجد سیدعزیزالله «چهارسوق» است که در سده سیزدهم قمری و به نام بانی آن سیدعزیزالله معروف است.

مسجد جامعه تهران که در مرکز بازار قرار دارد از نظر تاریخی شواهد نشان می‌دهد در عهد شاه عباس در سال 1074 قمری به اهتمام خودی به نام رضی‌الدینی ساخته شده است. این مسجد از کهن‌ترین مسجد تهران است د. قدیمی‌ترین شبستان آن بیش از هزار سال قدمت دارد. دیگر شبستان‌های آن 500 سال تا 700 سال عمر دارد. از دیگر بناهای تقریبا به جا مانده تهران تیمچه‌های درون بازار تهران می‌باشد که قدمت آنها به زمان فتحعلی شاه قاجار می‌رسد که مجموعه‌ای از کوچه‌های تو در تو، دالان‌ها و دکان‌ها شکل گرفته است. از جمله آنها تیمچه قیصریه این بنای معوف در اواسط سده سیزدهم قمری بنا گردیده است که بعد از چهار سوق بزرگ واقع شده است. تیمچه صدراعظم که به دستور میرزا علی خان اتابک صدراعظم آن زمان بنا گردیده است بازار بین الحرمین که در زمان محمدشاه قاجار مابین مسجد شاه و مسجد جامع ساخته شده است. تیمچه امین اقدس آن هم در زمان قاجار ساخته شده و به نام امینه «امین» یکی از معروف‌ترین همسران ناصرالدین شاه موسوم شد.

تیمچه علاءالدوله، این تیمچه توسط علاءالدوله در سده سیزدهم هـ ق ساخته شده است. چهار سوق بزرگ، این بنا یکی از قدیمی‌ترین بناهای بازار تهران می‌باشد که در اواسط سده سیزدهم هجری قمری پس از پایتخت شدن تهران احداث گردید.

تهران گنجینه‌ای از داشته‌های گوناگون در زمینه‌های هنر، معماری، آثار و ابنیه تاریخی و سنتی حتی مکان‌های فراموش نشدنی که خوشبختانه هنوز مورد توجه عامه مردم و اهل پژوهش می‌باشد. آنچه که تا به حال درباره تهران پژوهش و نوشتار شده است نتوانسته بیان کننده این خطه از سرزمین‌مان باشد؛ خطه‌ای با 6 هزار سال قدمت آن که تا امروز با کاوش‌های باستان‌شناسی معلوم گردیده که متاسفانه با سهل‌انگاری و نگاهی کینه‌آموز خیلی از این آثار ارجمند مانند «تکیه دولت» و بسیاری دیگر نابود گردیده که بدبختانه تا به امروز هم ادامه دارد. ولی خوشبختانه در برگ برگ صفحات پژوهشی و تاریخی، عظمت آن ثبت گردیده است تا نسل‌های آینده از آن بی‌خبر نباشند.

تهیه وتنظیم : بیژن تلیانی

منابع:

- آثار تاریخی طهران- اماکن متبرکه؛  تالیف؛ استاد سیدمحمدتقی مصطفوی

- جغرافیای تاریخی تهران؛تالیف؛ محسن معتمدی

- تهران در گذر تاریخ «از طهران دیروز تا تهران بزرگ امروز» تالیف؛ محمدحسینی‌فر میهنی فراهانی

- پرسه در دارالخلافه؛ 2 جلدی داریوش شهبازی

- تهران ؛ تالیف؛ دکتر ناصر تکمیل همایون