نگاهی به بازار بزرگ تهران؛ از شاه عبدالعظیم تا سبزه میدان
بازار یکی از پنج محله تاریخی تهران است که در قدیم محور اصلی آن از دروازه شاه عبدالعظیم شروع و به سبزه میدان ختم می شد، این محله که امروز مهم ترین مرکز تجاری پایتخت به شماره می‌رود. به لحاظ فرهنگی – تاریخی نیز ویژگی های ارزشمندی دارد که از آن ها غفلت شده است...
به گزارش خبرنگار ایلنا ، محله بازار در محدود تاریخی شهر تهران قرار دارد و طی دوره شکل‌گیری و گسترش شهر، مرکز داد و ستد بوده و نام بازار را از دوره‌های قبل بر خود داشته است. پیش از آن که ناصرالدین شاه برای گسترش شهر دستور تخریب باروی شاه طهماسبی را بدهد محله بازار از جنوب محصور به حصار عودلاجان از شمال به محله ارگ و از غرب به محله سنگلج وصل می شد. ولی امرزوه این محله محدود به خیابان پانزده خرداد «بوذرجمهوری قدیم» در شمال، مصطفی خمینی «سیروس قدیم» در شرق، مولوی در جنوب و خیام «جلیل آباد قدیم» در غرب است.
بازار تهران و آثار تاریخی، فرهنگی و مذهبی آن
محلات تاریخی: محله بازار مانند دیگر محلات تاریخی شامل چندین محله کوچک تر بوده که آنها نیز هر یک شامل چندین بازارچه و گذر بودند؛ با توجه به اسناد و قراین، محلات بازار عبارت بودند از : محله پامنار در محدوده غرب بازار و شرق محله سنگلج، محله خلیجی‌ها در جنوب محله پاچنار، محله دروازه نو در جنوب غربی بازار، محله عباس آباد در جنوب، محله کوچه غریبان در جنوب شرق، محله ملک آباد، محله صابونپزخانه، محله چال زنبورک‌خانه و...
دروازه‌ها: به علت همجواری حد جنوبی بازار تهران با باروی جنوبی شهر صفوی، دو دروازه از دروازه‌های شهر در مجاورت آن قرار داشته‌اند.
- دروازه حضرت عبدالعظیم: این دروازه ورودی بازار از خارج شهر بوده که در ابتدای بازار حضرتی در جنوب شرقی محله بازار قرار داشته و در پی توسعه شهر در دوره ناصرالدین شاه ویران شده است.
-دروازه محمدیه: این دروازه که در خیابان خیام، کوچه دروازه نو قرار دارد در سال 1263 قمری در اواخر دوره محمد شاه قاجار در باروی شاه تهماسبی شهر ساخته شد و تهران دارای دروازه جدید شد که دروازه نو یا به مناسب نام محدشاه دروازه محمدیه نام گرفت. این دورازه تنها دروازه‌ای است که از نوزده دروازه تهران قدیم هم اکنون باقی مانده است. این دروازه در حال حاضر داری سه منار و یک سر در است.
میدان‌ها: میدان‌های حصیرباف‌ها، درویش‌ها، کاه فروش‌ها و مال‌فروش‌ها در محدوه مرزی محله بازار و چاله میدان و در شرق امامزاده زید و سید اسماعیل قرار داشته‌اند و امروزه به جای سه میدان اول تنها میدان سید اسماعیل وجود دارد. اما مهم‌ترین میدان بازار، سبزه میدان است.
- سبزه میدان: این مکان که در دوره صفویه میدان تخته پل نامیده می شد. در دوره زندیه و قاجاریه به دلیل کشت یا فروش سبزی در آن، به سبزه میدان مشهور شد. این میدام محل ارتباط ارگ سلطنی و بازار و در و اقع میدان اصلی شهر در اوایل دوره قاجار بوده است. در این فضا به دستور امیرکبیر و به دست حاجب الدوله تغییراتی اساسی به عمل آمد و پس از دو طبقه ساختن بناهای گرداگرد آن به فروش بلوار اختصاص یافت.
-راسته‌بازارها: استخوان بندی بازار تهران از سه محور اصلی تشکیل شده است. اولین و قدیمی‌ترین محور از جنوب شرقی محله در خیابان مولوی با نام بازار حضرتی آغاز می‌شود و پس از پیچ و خم به سمت شمال غرب بازار می‌رود و در انتها از طریق بازار کفاش‌ها به سبزه میدان می‌رسد این محور در طول مسیر به بازار نجارها «پالان دوزها»، بازار چهل تن، بازار آهنگرها، بازار مسگرها و بازار چهار سوق بزرگ تغییر نام می‌دهد.
-دومین محور: بازار بزرگ «بازار بزازان» است که از خیابان 15 خرداد آغاز می‌شود که از جمله طولانی‌ترین بازارهای ایران بوده: این بازار شمالی – جنوبی در ادامه به بازار زید، بازار عباس آباد و در نهایت بازار فرش فروشان امتداد می‌یابد.
راسته مهم دیگر، بازاری از دوره امیرکبیر است که امروزه به بازار کفاش‌ها معروف است و از سبزه میدان تا کوچه کبابی‌ها امتداد می‌یابد.
در طول این راسته بازارها تیمچه‌ها و سراهای متعددی از جمله تیمچه مهدیه، تیمچه حاجب الدوله، سرای دلگشا و ... قرار دارد.
گذرها و کوچه‌ها: گذرهای زنبورک‌خانه، لوطی صالح، عباس آباد، باشی، قاطرچی و حمام چال معروف ترین گذرهای محله بازار هستند و نخستین سفارتخانه انگلیس در تهران در گذر لوطی صالح «دلقکی در دوره زندیه و قاجاریه» قرار داشته است، این گذر پس از ترک انگلیسی‌ها به محل تجمع لوطی‌ها و مطرب‌های تهران مشهور شد. کوچه ارامنه، کوچه غریبان، کوچه اسماعیل‌خان و کوچه باغ ایلچی از دیگر کوچه‌های مشهور بازار تهران هستند.
-بقاع متبرکه: شش بقعه سیداسماعیل، امامزاده زید، امامزاده سیدولی، چهل تن، هفت تن و امامزاده ابراهیم در محدوده بازار وجود دارد.
-بقعه سیداسماعیل: این بقعه بر اساس مرزبندی محلات قدیمی شهر در محدوده محله چاله میدان قرار می‌گرفته ولی امروزه بر اثر احداث خیابان مصطفی خمینی، در شرق محدوده فعلی محله بازار جای دارد. دسترسی به مجموعه تاریخی سیداسماعیل که مشتمل است بر میدان، آب انبار، مدرسه فیلسوف الدوله، بازار و میدان سید اسماعیل از طریق خیابان مصطفی خمینی، میدان و کوچه سید اسماعیل امکان پذیر است. این امامزاده منسوب به اسماعیل از اعقاب امام علی النقی است.
-بقعه امامزاده زید: این بنا در بازار کفاش‌ها، شمال بازار خیاط‌ها و مقابل ورودی سرای امیر قرار گرفته است. این امامزاده از نظر قدمت یکی از قدیمی‌ترین بقاع تهران است.
مساجد و مدارس: فضاهای مذهبی به ویژه مساجد همواره به عنوان بناهای اصلی غیرتجاری در بازار مطرح بوده و حضور بیش از 50 مسجد در بازار تهران موید همین نکته است. کثرت مسجد نشان می‌دهد که هر صنفی مایل است در نزدیک محل کسب خود و برای خود مسجد داشته باشد. مانند مسجد جامع تهران، مسجد امام خمینی «مسجد شاه» مسجد سیدعزیزالله، مسجد و مدرسه حاج رحیم خان خازن الملک، مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین «آذربایجانی‌ها» مسجد میرزا موسی، مسجد و مدرسه فیلسوف الدوله، مدرسه و مدرسه عبدالله خان و ...
-مسجد جامع تهران: این مسجد دارای دو ورودی یکی از کوچه مسجد جامع در شمال و دیگری از بازار مسجد جامع در ضلع غرب است. با توجه به معماری مسجد جامع که قدیمی‌ترین مسجد تهران است می‌توان دریافت که شکل گیری مجموعه تدریجی بوده است. تاریخ ساخت نخستین قیمت بنا سال 1072 قمری در عهد شاه تماسب دوم صفوی می‌باشد. ولی باید گفت که قدیمی‌ترین اثر در این مسجد مربوطه به دوره آل بویه در دوره سلجوقی و دوره‌های بعدی، الحاقاتی در بنا صورت گرفت. مسجد جامع متشکل از پنج شبستان است که سه شبستان آن در جنوب صحن مرکزی قرار دارند.
-مسجد امام خمینی «مسجد سلطانی، مسجد شاه»: این مسجد در حدود 180 سال قدمت دارد بانی آن فتحعلی شاه قاجار بوده و از این رو به مسجد شاه مشهور بوده است. زمان تقریبی شروع ساخت این مسجد بر اساس کتیبه‌های ایوان جنوبی، حدود سال 1222 قمری بوده و تاریخ اتمام بنای مسجد شاه 1240 قمری است.
تهیه وتنظیم: بیژن تلیانی
