قنات‌ها؛ شاهرگ اقتصادی ایران قدیم
قنات را بدون شک می‌توان شاهرگ اقتصادی قرون متوالی و متمادی ایران قدیم دانست شبکه قنوات تمام شهرها و روستاها را گرفته بود و علاوه بر تامین آب کشاورزی آب شرب این سرزمین را تامین می‌کرد. این سازه کم خرج و بادوام تاب فناوری ناهمساز حفر چاه‌های عمیق و نیز طاقت توسعه شهرنشینی شتاب زده جدید را نیاورد و دستخوش مصائب و خسارت فراوانی شد. شهرهای رو به رشد نه تنها نتوانست از این منبع سالم، ارزان و بهداشتی که با محیط زیست و توسعه پایدار همسویی دارد استفاه مناسب ببرد بلکه خواسته تا ناخواسته به تخریب آن نیز اقدام کرد. پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد قنات یا کاریز سازه آبی است که سازنده و تکمیل کننده آن ایرانیان هستند کاریز پس از ایجاد به علت کارایی مطلوب و مناسب به دیگر مناطق کره زمین گسترش یافته و آب زیرزمینی را در دسترس استفاده کنندگان قرار داده است.
به گزارش ایلنا، ابداع قنات مستلزم محیط طبیعی با شرایط خاص است که این شرایط در کوهپایه‌های رشته کوه البرز و کوه‌های میانی ایران زمین موجود بوه و مولد اندیشه ایجاد قنات در ذهن ایرانیان شده است. کوهپایه‌های جنوبی رشته کوه البرز و کوه‌های میانی ایران به زمین‌های نسبتا خشک ولی قابل کشت و بدون آب دائم با میزان بارندگی سالانه اندک او با پراکنش بسیار نامناسب بارندگی ختم می‌شود.
تمدن کاریز در ایران
پیدایش تمدن‌های باستانی ایران مانند سیلک در کاشان، حصار دامغان، شهر سوخته زابل و حبیص «شهداد» کرمان در سرزمین‌های خشک و حتی تمدن‌های کنار رودها مانند سوزیانا «شوش» هلیل رود جیرفت، گیان نهاوند و ... که از قدیم‌ترین سکونت‌گاه‌های بشری محسوب می‌شوند و با ظهور تمدن مادها و هخامنسشیان در همدان، شیراز و شوش به همراه رونق کشاورزی، شهرنشینی و ساخت و ساز، شکل‌گیری شهرهای دوران اسلامی مانند تبریز، ری، نیشابور، قزوین، اصفهان و ... گواهی می‌دهد برآمیختگی شکوهمندی از تکوین حیات تمدنی ایرانیان با شرایط اقلیمی پیرامون آنها به ویژه بهره‌برداری از منابع سطحی و زیرزمینی،
در ایران بیش از 30 هزار پروژه آبرسانی توسط قنات با موفقیت کامل انجام شده است. بسیاری از این پروژه‌ها چنان ساخته شده‌اند که هم اکنون پس از چندین قرن بهره‌برداری همچنان از آبدهی کافی برخوردار هستند. مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی حاکی از آن است. سرآغاز تمدن ک اریزی در ایران جایگاه‌هایی همچون سیلک در کاشان، حصار دامغان، شهر سوخته زابل و خبیص «شهداد» کرمان در سرزمین‌های خشک و حتی تمدن‌های کنار رودها مانند سوزیانا «شوش» هلیل رود جیرفت، گیان نهاوند و ... که از قدیم‌ترین سکونت‌گاه‌های بشری هستند.
قنات برخوردار از گونه‌ای نظام مهندسی دیرپا و تکوین یافته در طی سده‌های طولانی است که مطابق با آن با مشارکت جمعی و استفاده از دانش بومی هر منطقه، قطره قطره آبهای پراکنده در دورن خاک را از عمق زمین استخراج می‌کند و آنها را به هم پیوند می‌دهد. بررسی تاریخ ایران نشان می‌دهد که شواهد بسیاری درباره وجود قنات در دوره‌های مختلف تاریخی در منابع مکتوب و غیرمکتوب اعم از سنگ نبشته‌ها، اشیاء و آثار فرهنگی و هنری و ادبیات شفاهی ارائه شده است.
قنات یا کاریز
قنات یا کاریز به معنی استفاده از آبهای زیرزمینی توسط نیروی جاذبه، در حال حاضر در ایران و هم در بیش از 34 کشور جهان وجود دارد راجع به حفاری قنات بر اساس اطلاعات موجود ایرانیان باید حداقل در حدود 4000 تا 6000 سال قبل در دشت‌های مرکزی ایران زمین این سازه هیدرولیکی را به کار گرفته باشند و به یاری آن اجتماعات انسانی را در قسمت‌های خشک و بسیار خشک ایران پدید آورده باشند. فن حفاری کاریز توام با محاسبات دقیق کاربرد روش های ریاضی و هندسی، شناسایی اختلاف سطوح زمین و سطح آب زیرزمینی و مسایل پیچیده زمین شناسی بوده است.
در میان استان‌های کشور این استان‌ها بیش از جای دیگر دارای قنات هستند استان خراسان با 8971 قنات مقام اول، استان تهران با 4656 قنات مقام دوم، استان اصفهان با 3261 قنات مقام سوم، استان یزد با 2972 قنات مقام چهارم و استان آذربایجان شرقی با 2080 قنات مقام پنجم را دارا هستند.
حوضه‌های اصلی آبریز این گونه است . دریای خزر 2370 قنات، خلیج فارس و دریای عمان 4063 قنات،دریاچه ارومیه 1722 قنات، حوضه مرکزی و داخلی ایران 19 هزار و 109 قنات، حوضه هامون «شرق کشور» 242 قنات و حوضه سرخس 1611 قنات.
در منابع تاریخی و جغرافیایی در سایر نقاط ایران قنات‌هایی که معروفیت بیشتری داشتند نام برده شده است. که عبارتند از قنات یا کاریز سد دار وزوان میمه بر سر راه تهران – اصفهان قرار داد. که طول کوره این قنات 1800 متر و عمق مادر چاه آن 18 متر است، قنات سد دار تِلک آباد کاشان در 3 کیلومتری آران و 12 کیلومتری کاشان طول این قنات 9 کیلومتر و عمق مادر چاه 50 متر است. تعداد حلقه چاه‌ها به 112 می‌رسد. قنات مون در اردستان از روستاهای حاشیه کویر مرکزی ایران است طول این قنات 2 کیلومتر، عمق مادر چاه 30 متر و تعداد میله آن 30 عدد می‌باشد. این قنات دو طبقه و هر طبقه آب مستقل از طبه دیگر جریان دارد.
قنات اَروَنِه در نزدیکی شهر اردستان کوه‌های دَوِرچَن در منطقه برازوند قرار دارد این قناعت طولی معادل 4 تا 5 کیلومتر دارد که عمق مادر چاه آن 45 متر است و دارای 66 میله است، قنات ا براهیم آباد اراک در روستای ابراهیم آباد واقع است. این قنات دارای 18 کیلومتر طول و تعداد حلقه چاه آن 615 عدد و عمق مادر چاه آن 114 متر. قنات رکن آباد شیراز که مربوط می شود به زمان عضدالدوله دیلمی. این قنات در شیراز به نام آب رکنی معروف است.
قنات فیروزآباد موجومرد،طبق شواهد تاریخی این قنات که از کهن‌ترین و تاریخی ترین قنات‌های استان یزد است بنا بر روایت‌های محلی تاریخچه این قن ات با حمله اسکندر مقدونی به ایران می‌باشد. طول این قنات 70 کیولمتر است و عمق م ادر چاه آن 87 متر و عرض کوره قنات حدود نیم متر.
تاریخچه قنات‌های تهران
تهران و ناحیه آن در زمان‌های پیشین از دهات کم اهمیت قصران خارج آباد‌ی‌های واقع در جنوب سلسله کوه البرز و توچال بوده است. شمار قنات‌های تهران بدین گونه است:
قنات الهیه، ار اراضی حشمتیه، قنات باغشاه «ناصریه» از غرب تهران شروع شده و خیابان سلسبیل را در محل تقاطع آن با خیابان سعدی به عمق 5 متر قطع می‌کند. قنات بهاالملک و ناصرالملک از اراضی باغ صبا آغاز شده در حال حاضر خشک است.
قنات بهارستان: از حشمتیه به طرف خیابان نظام الملک ادامه یافته است.
قنات بریانک: در عمق 130 متری عبور کرده و آبدهی آن بیش از 120 لیتر در ثانیه است. قنات پامنار: /قنات جلالیه/ قنات حاج علیرضا: این قنات از زمین‌های شمال قصر به طرف عشرت آباد ادامه دارد که در نهایت در خیابان مولوی ظاهر می‌شود.
قنات سردار: در امتداد خیابان نارمک ادامه مسیر داد. میزان آب 40 تا 60 لیتر در ثانیه است، قنات سفارت انگلیس: این قنات از اراضی قزل قلعه آغاز و به جنوب ادامه مسیر داد. آبدهی آن حدود 3 تا 7 لیتر در ثانیه است.
قنات سفارت روس: این قنات از دو شاخه تشکیل شده است. شاخه اول از اراضی آبشار و شاخه دوم از اراضی امیرآباد آغاز می‌شود.
قنات شاه: این قنات از اراضی طرشت آغاز و به سمت شرق ادامه یافته، آبدهی آن بیش از 100 لیتر در ثانیه بوده است. قنات کرج امین الملکی: از اسماعیل آباد کرج شروع می شود. آبدهی آن حدود 30 لیتر در ثانیه است. قنات علاءالدوله: این قنات از شمال شرق تهران آغاز می شود، میزان آبدهی آن حدود 10 لیتر در ثانیه است. دیگر قنات‌های تهران عبارتند از قنات مهرگرد، قنات نجف‌آباد، قنات نظامیه، قنات یوسف‌آباد، قنات مبارک آباد و ....
بیژن تلیانی
