شورای واژه‌گزینی چطور کار می‌کند؟
ما عقل‌مان همین‌قدر می‌رسد...!
یکی از پژوهشگران و کارشناسان فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ضمن تایید این نقل که بخش قابل توجهی از معادل‌های انتخابی هیچ راهی به فرهنگ زبان مردم نمی‌یابند، اظهار داشت: در مقابل هجوم واژه‌های بیگانه، نمی‌شود دست روی دست گذاشت.
ایلنا: در پیگیری مصوبات شورای واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با یکی از کارشناسان این شورا هم‌کلام شدیم که ساز و کار این شورا و نحوه‌ی معادل‌سازی کلمات را برایمان تشریح کرد. وی ضمن بیان این مطلب که هدفش تنها ارائه‌ی اطلاعات درست به ما بوده، از معرفی شدن نامش در این مطلب امتناع کرد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، آنچه می‌خوانید، گفته‌های این کارشناس درمورد چگونگی کارکرد شورای واژه‌گزینی و کم و کیف آن است:
رویه‌ی واژه‌سازی در فرهنگستان زبان و ادب، ابتدا با رصد واژه‌هایی که از زبان‌های بیگانه وارد زبان فارسی شده‌اند، آغاز می‌شود. این مرحله از سوی کارشناسانی صورت می‌گیرد که مثلا مطبوعات و رسانه‌های مختلف را زیرنظر دارد. در ادامه، این واژه‌ها نسبت به ارتباط و تفکیک گروهی‌شان، به گروه‌های مختلف که تعدادشان بین 50 تا 60 گروه است، ارائه می‌شود؛ گروه‌هایی نظیر مخابرات، ورزش، سینما، شیمی، انرژی و...
این گروه‌ها، خود شاکله‌ی مدیریتی خاصی دارد. در هر گروه، واژه‌های وارد شده هر کدام روی یک «کاربرگه»(Work sheet) نوشته می‌شود و در ذیل آن، ریشه‌های کلمه، معانی‌اش، چیستی و چگونگی‌اش و... درج می‌شود. همچنین این کلمه را با نرم‌افزاری به نام گنج‌نامه مورد بررسی قرار می‌دهند. فرهنگ لغات فارسی مثل قرهنگ معین، دهخدا و...، و فرهنگ لغات زبان‌های خارجی به فارسی و البته فرهنگ زبان‌های اصیل و ریشه‌ای فارسی مثل فرهنگ لغات پهلوی، اوستایی و.... در این نرم‌افزار تجمیع شده است. بنابراین کارشناس مورد نظر با وارد کردن واژه‌ی خارجی مورد نظر، ترجمه‌هایی که تاکنون از آن واژه شده است و معادل‌هایی که در ارائه‌ی آن به کار گرفته شده را درمی‌یابد و این اطلاعات در ذیل آن کاربرگه درج می‌شود.
کاربرگه‌‌ها در ادامه‌ی راه، به شورای مرکزی می‌شود که به اعضای این شورا به تفصیل روی واژه‌های مورد نظر، ترجمه‌ها و معادل‌ها بحث می‌کنند و درنهایت اگر موردی تایید نشد، به واژه‌سازی خواهند پرداخت. مصوبات این شورا از طریق سایت فرهنگسان زبان و ادب فارسی ارائه می‌شود. البته در همین وبگاه، بحث نظرسنجی تا 3 سال فعال است. به عبارت دیگر هر شخصی می‌تواند با ورود به این وبگاه، نظر خود را راجع به معادل تصویب شده اعلام کرده و احیانا اگر پیشنهادی هم دارد، پیشنهادش را درج کند. در پایان هر سال، نظرات و پیشنهادات مورد بررسی قرار می‌گیرد و درصورت تایید کارشناسان، اعمال می‌شود و در پایان 3 سال، نتیجه‌ی کار نهایی می‌شود.
اولیت‌های فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای معادل‌سازی عبارت است از: 1- واژه‌هایی که عمومی‌اند با عمومی شده‌اند (منظور واژه‌هایی‌ست که از گرایش‌های تخصصی، وارد فرهنگ عامه مردم می‌شود. مثل اتوبوس BRT که امروزه بین مردم رایج شده). 2- واژه‌های پایه (که در آموزش حوزه‌ای خاص، پرکاربرد هستند. مثل واژه‌های اینتر و دیلیت در علم کامپیوتر). 3- واژه‌های تخصصی (که در علوم و یا مناسبات تخصصی استفاده می‌شود، مثل دیالوگ برج مراقبت با خلبان).
نظر به سابقه‌ی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، این فرهنگستان در سه مقطع از تاریخ معاصر وجود داشته. دوره پهلوی اول (1314-1320)، دوره دوم پهلوی دوم (1349-1357) و فرهنگستان فعلی که عملا از اوایل دهه‌ی هفتاد کار واژه‌سازی را آغاز کرده‌اند. در دوره‌های اول و دوم نیز جامعه و حتی خواص، نسبت به معادل‌سازی واکنش‌های منفی نشان داده‌اند. مثلا در دوره‌ی پهلوی اول؛ وقتی فرهنگستان برای کلمات فالکولته و اونیورسیته که فرانسوی هستند، کلمات دانشکده و دانشگاه معادل‌سازی شد. این معادل‌ها به شدت مورد واکنش قرار گرفت و مثلا عباس اقبال آشتیانی به آن‌ها خندید. اما می‌بینید که خوشه‌واژه‌ی «دانش» در ادامه چقدر خوب جا افتاد و کلماتی مثل دانشگاه، دانشکده، دانش‌آموز و... امروز تا حد مصطلح و مورد قبول هستند. همین اتفاق برای میزان‌الحراره: دماسنج، عدلیه: دادگستری، بلدیه: شهرداری و... نیز رخ داده.
این کارشناس می‌گوید: قبول دارم که این مساله، دلیل نمی‌شود که تمام معادل‌های انتخاب شده، به مرور زمان وارد فرهنگ زبان فارسی مردم می‌شوند. خیر! در مقابل این معادل‌های پذیرفته شده، معادل‌های بسیاری پذیرفته نشده و فراموش شدند. این قاعده برای معادل‌هایی که فرهنگستان فعلی نیز اتخاذ می‌کند، صدق می‌کند. مصوبات ما، وحی منزل نیست و جامعه برخی از آن‌ها را پس خواهد زد. اما مهم این است که ما نمی‌توانیم و نباید در مقابل سیل واژه‌های بیگانه که امروزه وارد زبان فارسی می‌شوند، دست روی دست بگذاریم. «به راه بادیه رفتن، به از نشستن باطل». ما عقل‌مان همین‌قدر رسیده!!
اینکه می‌گویند برای قابل پذیرش شدن معادل‌ها، باید از سنین پایین و مدارس شروع کرد و معادل‌ها را در کتاب‌های درسی گنجاند، حرف درستی‌ست. این برنامه چند سال قبل انجام شده و کارشناسان فرهنگستان، روی کتاب‌های درسی کار کرده، کلمات بیگانه را استخراج و معادل‌های آن‌ها را به آموزش و پروزش ارائه داده‌اند. آموزش و پرورش نیز قرار است رفته رفته این کلمات را در کتاب‌های درسی جایگزین کند (مثل ابرهای «کومولوس»: کومه‌ای، «سیروس»:پرسا، «آلتوآستراتوس»: فرازپوشنی، «نیم‌بواستراتوس»: باراپوشنی، «استراتوس»: پوشنی، «آلتو کومولس»: فرازکومه‌ای، «کومولونیمبوس»: کومه‌ای بارا و...) اما برخی از کلمات و واژه‌ها را به دلیل قدمت و کاربردشان نمی‌توان جایگزین کرد. مثل لوگاریتم در ریاضی.
اعضای فرهنگستان زبان به گفته این کارشناس؛ در معادل‌سازی‌ها، کلمات و واژه‌های موجود در زبان‌های ریشه، مثل پهلوی و اوستایی را نیز مورد نظر قرار می‌دهند. این فرهنگ‌ها نیز در نرم‌افزار گنج‌واژه وجود دارند. مثلا «ترا» در زبان پهلوی، معادل «ترنس» در زبان انگلیسی است و با آن کلماتی چون «ترابری» و «تراکنش» ساخته شده‌اند. یا «رایانه» که از رایاندن(به معنی منظم کردن) گرفته شده که ریشه در زبان پهلوی دارد. اما برخی از واژه‌ها را نمی‌شود تغییر داد. مثل «فیله» (فیله گوشت و مرغ) که فرانسوی است و یا «تومان» که مغولی است یا «پست» و «بانک» و... یا «نیلوفر» و «جنگل» که ریشه در سانسکریت دارند. زیرا این کلمات به قدری رایج شده و رایج است که تغییر آن‌ها منطقی به نظر نمی‌رسد.
