در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
روسیه و چین در جذب دانشجو جایگاه آمریکا و بریتانیا را گرفته‌اند/ رقابت شدید کشورها بر سرِ جذب نیروهای خلاق
مسئول برنامه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف و مدیر رصدخانه مهاجرت ایران گفت: اروپا و آمریکا در نبرد و رقابت شدیدی با چین و روسیه در زمینه جذب نیروهای خلاق هستند.
بهرام صلواتی (مسئول برنامه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف و مدیر رصدخانه مهاجرت ایران) در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، در ارتباط با تحولات جهانی و اهمیت سیاست‌های کلان مهاجرتی گفت: کشورهای سنتی مهاجرپذیر مثل آمریکا و بریتانیا سهم و جایگاه سابق خود را ندارند و رقابت شدیدی میان کشورهای مهاجرپذیر در زمینه جذب نیروهای مستعد و دانشجو شکل گرفته است. به این صورت که کشورهای نوظهوری همانند چین و روسیه سهم و جایگاه قابل توجهی را در بازار بین‌المللی جذب دانشجویان و افراد مستعد کسب کرده‌اند. کسب این جایگاه توسط این کشورها به واسطه سیاست‌های کلان و جامع مهاجرتی آنهاست.
مسئول برنامه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف تصریح کرد: سیاست مهاجرتی به این معناست که تا پیش از این بسیاری از اوقات بدون اینکه آمریکا تلاش مصرانه‌ای انجام دهد، مهاجران تحصیلی و کاری، آمریکا را به عنوان مقصد اول خود انتخاب می‌کردند، زیرا به دنبال فرصت‌ها و آینده بهتری در این کشورها بوده‌اند، اما از ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته کشورهایی مثل چین با اتخاذ یک رویکرد فعالانه سیاست‌های مهاجرتی اثربخشی را در پیش گرفتند.
تلاش چشمگیر چین برای جذب دانشجوی بین‌المللی
صلواتی با بیان اینکه کشور چین تا ۱۵ سال پیش یکی از کشورهای فرستنده دانشجو به آمریکا و اروپا محسوب می‌شد، اما اکنون در جذب دانشجوی بین‌المللی تلاش چشمگیری می‌کند، گفت: کشور چین اخیرا برنامه‌هایی را ترتیب داده که علاوه بر بازگشت دانشجویانی چینی از کشورهای خارجی، بتواند دانشجویان و متخصصان کشورهای آسیایی و حتی اروپایی را جذب کند. همین روند موجب شد، کشور چین که تا ۱۵ سال گذشته سهم قابل توجهی در جذب دانشجویان نداشت، اکنون نزدیک به ۸ درصد از بازار بین‌المللی دانشجویان را در دست بگیرد. طی ۱۵ سال اخیر جمعیت دانشجویان بین‌المللی ۳ برابر شده است و کشور چین نیز از این ظرفیت به شکل اثربخشی استفاده می‌کند.
ایجاد شغل و درآمد ارزی از محاسن جذب دانشجوی بین‌المللی
وی در پاسخ به این سوال که حضور دانشجویان بین‌المللی در یک کشور چه محاسنی می‌تواند داشته باشد؟ گفت: اولین بهره این است که حضور دانشجویان بین‌المللی در کشور میزبان به خصوص در حوزه آکادمیک موجب ایجاد اشتغال می‌شود. در حال حاضر ما در ایران با صندلی‌های خالی در آموزش عالی مواجه هستیم و این ظرفیت می‌تواند توسط دانشجویان خارجی پر شود. برای مثال در کشور آمریکا به ازای هر دو دانشجوی بین‌المللی یک شغل آکادمیک ایجاد شده است به همین خاطر ما می‌بینیم که در حال حاضر بیش از یک میلیون دانشجوی بین‌المللی در این کشور حضور دارند که تقریبا برای ۵۰۰ هزار نفر در بخش‌های مختلف در حوزه آکادمیک شغل ایجاد کرده‌اند. پس نکته اول ایجاد اشتغال در بخش آموزش عالی و تحصیلات عالی است و دوم درآمد ارزی است که از سوی این دانشجویان بین‌المللی به واسطه شهریه و هزینه‌کرد آنها در کشور میزبان ایجاد می‌شود.
مسئول برنامه پژوهشی مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف اضافه کرد: ارزش بازار آموزش و پژوهش بین‌المللی حاصل از حضور دانشجویان بین‌المللی در آمریکا بیش از ۳۵ میلیارد دلار است که سالانه بطور خالص نزدیک به ۳۰ میلیارد دلار ارزش آفرینی می‌کند. نکته دیگر از محسنات کشوری که دانشجوی بین‌المللی می‌پذیرد این است که کشورهای مهاجرپذیر مثل آمریکا، اروپا و استرالیا اخیرا رویکردشان را از جذب مهاجران اقتصادی و آماده به کار به رویکرد جذب دانشجویان بین‌المللی تبدیل کرده‌اند، زیرا این دانشجویان علاوه بر اینکه منبع اقتصادی و موتور اشتغال محسوب می‌شوند، پس از فارغ‌التحصیلی راحت‌تر از افرادی که مدارک تحصیلی‌شان را از کشورهای فرستنده مثل ایران گرفته باشند، جذب بازار کار کشور میزبان خواهند شد.
تلاش برای جذب دانشجویان کشورهای همسایه
او افزود: سیاست و راهبرد کلان جذب دانشجویان بین‌المللی به طور ویژه توسط کشورهای چین و روسیه دنبال می‌شود، به خصوص اقتصاد کشور چین که به شدت تشنه جذب افراد نوآور و فن‌آور است.
صلواتی در خصوص جایگاه کشور روسیه در امور مهاجرت و جذب دانشجویان بین‌المللی گفت: در حوزه مهاجرت و جذب دانشجوی بین المللی دو سه کشور نوظهور داریم که یکی از آنها روسیه است. این کشورها اغلب فرستنده بودند و حالا برای اینکه بتوانند اقتصاد خودشان را بازآوری یا بازیابی کنند به جذب متخصصان و نوآوران روی آورده‌اند.
وی اذعان داشت: کشور چین با سرعت بیشتری به این کار پرداخته و روسیه نیز پس از چین در تلاش برای جذب دانشجو است. روسیه و چین در امر جذب دانشجوی بین‌المللی با هم تفاوت دارند و آن تفاوت این است که روسیه به طور ویژه‌ای بر جمهوری‌های استقلال یافته اتحاد جماهیر سابق متمرکز شده است و در تلاش است که قدرت و هژمونی خود را از این طریق بازیابی کند، بنابراین برنامه خاصی را در جذب دانشجویان در منطقه اوراسیا دارد. نکته دیگر در بحث جذب دانشجو در کشور روسیه زبان مشترک و قرابت‌های فرهنگی و تاریخی است. این مساله ما را رهنمود می‌کند تا ایران نیز با توجه به اینکه با برخی از کشورها مثل افغانستان، عراق، تاجیکستان و کشورهای منطقه که ارتباط فرهنگی و تاریخی دارد، می‌تواند این روند جذب را در اولویت قرار دهد.
دانشجویان بین‌المللی سفیر فرهنگی و دانش هستند
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران تاکید کرد: روسیه به دنبال این است که از منطقه اوراسیا دانشجویان بیشتری را جذب کند. از آنجا که دانشجویان زیاد در رفت و آمد به کشور خود و کشوری که در آن تحصیل می‌کنند، هستند به نوعی سفیر فرهنگی و دانش محسوب می‌شوند. این تبادلات فرهنگی روی هر دو کشور تاثیر خواهد گذاشت به همین دلیل روسیه به شکل فعالانه در برابر رویکرد منفعلانه که برخی از کشورها دارند، این شیوه را در پیش گرفته است.
وی در پاسخ به این سوال که روسیه و چین چطور از کشورهایی مثل آمریکا و بریتانیا که جایگاه علمی بالایی دارند، توانسته‌اند در حوزه جذب دانشجوی بین‌المللی پیشی بگیرند؟ گفت: کشور چین تا ۲۰ سال پیش استراتژی اصلی رقابتی‌اش در اقتصاد جهانی مبتنی بر تامین نیروی ارزان قمیت برای تولید محصولات ارزان قیمت بود، به این معنا که کشورهای دیگر کارخانه‌هایشان را به چین می‌آورند و محصولات ارزان قیمت صادراتی تولید می‌کردند.
صلواتی گفت: حال رویکرد اصلی کشور چین از تامین نیروی کار ارزان و با مهارت کم به سمت جذب و بکارگیری نیروهای مستعد با توان نوآوری و فناوری بالا تغییر یافته است، زیرا با تحولی که در اقتصاد دانش‌بنیان در جهان رخ داده است؛ دیگر این کارخانه‌های صنعتی و محصولات ارزان قیمت تعیین‌کننده نیستند، بلکه ایده‌ها و نوآوری‌هایی هستند که توسط افراد نوآور و فناور مطرح می‌شود و به همین دلیل است که کارآفرینان و نوآوران به خصوص در شرکت‌های استارتاپی مورد توجه قرار گرفتند. به عنوان مثال در کشور ما نیز معاون علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، دکتر ستاری به درستی بر روی این مسئله تاکید داشته است، زیرا آینده کشورها و اقتصاد آنها را شرکت‌های فناور و نوآور و استارتاپی تعیین می‌کنند که سرمایه اصلی آنها نیروی انسانی خلاق و خوش فکر است.
«دسترسی به منابع ایجاد نوآوری و فناوری» هنوز در ایران جا نیفتاده است
مسئول برنامه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف اضافه کرد: در عرصه اقتصاد جهانی، دیگر مثل سابق مساله تعیین‌کننده دسترسی به منابع طبیعی و بویژه نفت نیست، بلکه موضوع اصلی بر سر دسترسی به منابع ایجاد نوآوری و فناوری بویژه استعداد (Talent) و سرمایه انسانی است که شاید برای کشور ما هنوز این مساله جا نیفتاده باشد! در حال حاضر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به طور جدی آن را دنبال می‌کند و در حال پیاده‌سازی اکوسیستم نوآوری و فناوری در کشور است.
وی در خصوص تعریف اکوسیستم جذب گفت: در تفکر و رویکرد زیست‌بوم (اکوسیستم) باید به مرحله "جذب" دقت کرد، زیرا کشورهای چین و روسیه که به دنبال ایجاد و بسط اکوسیستم "نوآوری و فناوری" هستند، تمرکز خاصی بر موضوع جذب استعدادهای بین‌المللی دارند و ایران هم اگر می‌خواهد، در این مسیر گام بردارد، باید در اکوسیستم نوآوری و فناوری، استعداد محوری، جذب و نگهداشت دانشجویان داخلی و بین‌المللی را مدنظر داشته باشد.
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران گفت: به عنوان مثال در کشور ایتالیا که یک کشور صنعتی در اروپا محسوب می‌شود، این اکوسیستم شکل نگرفته و به همین خاطر نیروهای نخبه و مغز خودش را از دست داده و می‌دهد و از این منظر خیلی شبیه کشور ایران است. البته کشور ایتالیا در زمینه جذب استعدادها یک تفاوت کلیدی نیز با ایران دارد. ایتالیا به‌رغم اینکه از کشورهای شمال آفریقا و خاورمیانه نیروهای دانشجو و نخبه را جذب می‌کند و بیشتر این جذب در قالب دوره‌های تحصیلات تکمیلی به ویژه دوره‌های دکتری شکل می‌گیرد، اما از آنجایی که اکوسیستم نوآروی و فناوری مبتنی بر جذب و نگهداشت استعدادها بطور کامل در آنجا شکل نگرفته است، لذا این دانشجویان بین‌المللی نخبه و مستعد در آنجا نمی‌توانند جذب و مشغول به کار شوند و از این رو ایتالیا روز به روز جایگاه خود را در خصوص این موضوع از دست می‌دهد، لذا جذب و نگهداشت استعدادها به تنهایی کارساز نیست و اهمیت فراهم بودن بستر اکوسیستم بسیار حیاتی است.
رقابت شدید کشورها بر سرِ جذب نیروهای خلاق
او افزود: نه تنها ایتالیا، بلکه این موضوع برای بریتانیا نیز رخ داده است. به طورکلی اروپا و آمریکا در نبرد و رقابت شدیدی با شرق آسیا مثل چین و روسیه در زمینه جذب نیروهای خلاق هستند و حتی برخی از کشورهای اروپایی در حال حاضر نه تنها جایگاه جاذبه ندارند، بلکه دافعه استعداد نیز دارند و این روند برای اروپایی‌ها خیلی سخت و نگران‌کننده است.
وی در پاسخ به این سوال که آیا پیاده‌سازی اکوسیستم جذب در کشور ما امکان‌پذیر است و آیا در آینده به عنوان یک کشور استعدادپذیر و جاذب دانشجوی بین‌المللی قلمداد خواهیم شد؟ گفت: پیام اصلی مدرسه تابستانی مهاجرت این است که ما نیازمند یک رویکرد جامع در این زمینه هستیم. به رویکرد جامع چین و روسیه در زمینه جذب دانشجوی بین‌المللی نگاه کنید، در کشور ما نیز می‌توان همین رویکرد را شکل داد. دانش و فناوری مانند یک زنجیره هستند که ارزش افزایی می‌کنند، یک قسمت از این زنجیره دانشجویان و تحصیلکرده‌هایی هستند که از موضوعات اصلی کشورند. معاونت علمی به درستی دست روی این سیستم گذاشته و باید بقیه بخش‌ها نیز به این باور برسند که اگر می‌خواهیم از استعداد نفتی جدا شویم و از قافله دانش و فناوری عقب نمانیم باید در این زمینه تلاش کنیم.
صلواتی ادامه داد: مشکل ما در کنار نداشتن استراتژی جامع، ضعف اعتماد به نفس و حتی گاهی "خودزنی" است که بعضا در نهادهای دولتی و بخش‌های اجتماعی و دانشگاهی شاهد آن هستیم. ما راهی غیر از این نداریم که آن زنجیره ارزش را که توضیح دادم هر طور که شده شکل بدهیم، اما حتی اگر یک حلقه منفرد از این زنجیره مطول درست عمل نکند، ما با مشکل مواجه خواهیم شد. اتفاقی که بسیار شایع و معمول است و حلقه‌ها عادت به هم‌پیوستگی و تکمیل یکدیگر ندارند. ما در زمینه جذب دانشجوی بین‌المللی ضعف خودباوری داریم، مگر چین و روسیه در سال‌های گذشته آمارهایشان به چه صورتی بوده است؟
انتقاد از مسئولانی که می‌توانستند کمک کنند اما نکردند
مدیرگروه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف افزود: من اول از همه تیغ انتقاد کم‌کاری‌‌ها را به سمت نهادهایی می‌برم که مسئول بودند، اما کاری نکردند و آنها حتی افرادی که کار می‌کنند نیز متهم به انجام کارهای بیهوده می‌کنند و یا دست کم می‌گیرند. ما باید یک شاخص ارزیابی داشته باشیم تا بدانیم هر نهادی با امکاناتی که در اختیار داشته تا الان چه خدماتی را انجام داده است؟ من صریح‌ترین انتقادم را به نهادهای سیاستگذار دارم که در این حوزه به شدت انفعال از خودشان به خرج داده‌اند، زیرا نهادهای سیاستگذار طبیعتا نقش بیشتری نسبت به نهادهای اجرایی دارند.
وی اشاره کرد: ما اول از همه به یک خانه‌تکانی ذهنی نیاز داریم، در این کشور خیلی‌ها فقط این را یادگرفته‌اند که غر بزنند و جو ناامیدی ایجاد کنند. در اینکه مشکلات زیاد است شکی نیست، اما اگر سیاست مدونی در زمینه رشد و فناوری و جذب و نگهداشت استعداد و دانشجو (داخلی و بین‌المللی) داشته باشیم و همچنین در مقوله اجرا بیش از پیش تلاش کنیم، شک نکنید در آینده نزدیک مثل چین و روسیه که امکاناتشان بیشتر از امکانات ما نیست، خواهیم رسید. متاسفانه در این زمینه هم در حوزه سیاستگذاری و هم در حوزه اجرا ضعف شدیدی را داشتیم.
در زمینه جذب دانشجویان بین‌المللی هوشمندانه عمل نشد
صلواتی درباره شرایط دانشجویان افغان در کشور توضیح داد: ما در کشور به صورت خودکار و بدون اینکه برنامه جامعی داشته باشیم، این شانس برایمان اتفاق افتاد که میزبان تعدادی از دانشجویان کشورهای همسایه شویم. بنابراین فرصتی ایجاد شد تا خودمان را در این مورد محک بزنیم و ارزیابی کنیم که آیا ایران ظرفیت تربیت دانشجوی بین‌المللی را دارد یا نه؟ به نظر من ایران توانایی جذب و نگهداشت دانشجویان را دارد. کشور چین برای جذب دانشجوی بین‌المللی از کشورهای شرق آسیا و روسیه نیز از کشورهای همجوار کارشان را آغاز کردند. ما هم باید ابتدا از کشورهای همجوار کارمان را شروع کنیم.
او بیان داشت: متاسفانه ما مانند دیگر کارهایمان با این مساله هوشمندانه و فعالانه برخورد نکردیم، دانشجویان را جذب کردیم، اما یک سری مشکلات اجرایی مثل شهریه‌ها برای آنها ایجاد شده است. ما در واقع برنامه‌ای برای جذب نداشتیم و همه چیز خود به خودی در کشور رخ داد. در جلسه‌ای که با دکتر سورنا ستاری داشتیم، نخبگان و رتبه‌های تک رقمی اتباع نیز حضور داشتند و ما در آن جلسه دیدیم که این دانشجویان ظرفیت‌های عالی دارند، ولی به خاطر به یکسری مسائل آیین نامه‌ای دچار مشکل شده‌اند. من متاسفم که این را بگویم، اما برخی از دانشجویان افغان مجبورند، کشور را ترک کنند.
الان وقت کم‌کاری و انفعال نیست
مدیر رصدخانه مهاجرت ایران گفت: ما برای جذب دانشجو نیازمند یک برنامه جامع سیاستی مشخص هستیم. طی چهل سال گذشته پیرامون فرار مغزها و شرایط عدم حفظ نخبگان حرف‌های زیادی مطرح شد، زیرا برنامه مشخصی نداشتیم، البته در این میان یک سری برنامه‌ها مقطعی بودند و برنامه جامعی نیستند. بر همین اساس و به خاطر این نیاز اساسی، ما در رصد خانه مهاجرت ایران در حال حاضر بر روی یک بسته سیاستی جامع در حوزه مهاجرت‌های بین‌المللی مشغول به کار هستیم که به زودی برای استفاده نهادهای سیاستگذار و دیگر نهادهای مرتبط آن را منتشر خواهیم کرد.
مدیر گروه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری علم و فناوری دانشگاه صنعتی شریف در پایان اظهار داشت: تنها بر موضوع نگهداشت یک سری کارهایی کرده‌ایم، به طور مثال روی مساله جذب دانشجویان بین‌المللی در موضوع "باز بهره‌مندی" یا برگشت دانشجویان ایرانی به داخل کشور کار زیادی نکردیم و یا اینکه کارهای بسیار زیادی همچنان روی زمین است. الان وقت کم‌کاری و انفعال نیست، در حال حاضر ناامید کردن ساده‌ترین کاری است که افراد مسئول و غیرمسئول انجام می‌دهند، افرادی هم که بتوانند الهام‌بخش باشند و خوب کار کنند، توسط افراد مایوس، ناامید می‌شوند.
او در ادامه با اشاره به برگزاری اولین مدرسه تابستانی مهاجرت‌های بین‌المللی و اهداف آن گفت: مدرسه تابستانی حکمرانی و سیاستگذاری مهاجرت را با هدف تببین نظریه‌ها و آخرین تئوری‌های حوزه مهاجرت‌های بین المللی و همچنین تبیین نتایج تجربی مبتنی بر مطالعاتی که در کشورهای مهاجرپذیر و مهاجرفرست اعم از ایران صورت گرفته است را برگزار کردیم. از آنجا که ما در ایران راهبرد و سیاست جامعی برای مهاجرت‌های بین‌المللی (به ویژه جذب دانشجوی بین‌المللی) نداریم، یکی از نتایج مهم این مدرسه این بود که بر اساس مبانی نظری و دستاوردهای تجربی به یک جمع‌بندی سیاستی دست یابیم و برهمین اساس در مهمترین حوزه‌های مهاجرت‌های بین‌المللی اعم از حوزه‌های جابه‌جایی تحصیلی و دانشجویی، مهاجرت‌های کاری و اقتصادی، مهاجرت‌های اجباری و پناهجویی را طی سه روز مورد بحث و بررسی قرار دادیم.
نیاز مبرم کشور به سیاست جامع و برنامه مدون در حوزه مهاجرت
وی با اشاره به اینکه مدرسه تابستانی حکمرانی و سیاستگذاری مهاجرت با همکاری نهادهای داخلی و بین‌المللی شروع به فعالیت کرد، گفت: برگزار کننده اصلی این برنامه، شبکه مهاجرت خاورمیانه بود که با همکاری پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، موسسه ایران نالج و همچنین دانشگاه تورکو فنلاند برگزار شد. خوشبختانه گواهی‌نامه‌ای که برای این دوره در نظر گرفته شد، به طور مشترک توسط شبکه مهاجرت خاورمیانه و دانشگاه تورکو فنلاند ارائه شد.
مدیر رصد خانه مهاجرت ایران در ادامه توضیح داد: طی سه روزی که مدرسه تابستانی مهاجرت برگزار شد، این موضوع را مدنظر داشتیم که در کشور ما چه رویکرد سیاستی در حوزه مهاجرت‌های بین‌المللی باید مدنظر باشد، لذا در روز اول موضوع مهاجرت‌های پناهجویی به ویژه حضور افغان‌ها در ایران، در روز دوم مهاجرت‌های کاری و اقتصادی و در روز سوم هم به موضوع جابجایی‌های تحصیلی و بازگشت نخبگان یا مهاجرت معکوس با حضور اساتید به نام و معتبر داخلی و خارجی صحبت شد.
