مادرِ کاروانسراهای ایران در بیابان رها شده‌است
کاروانسرای «دیر گچین» از جمله آثار نفیس ملی است که در استان قم واقع شده است، اما با این وجود شرایط نگه‌داری و مرمت آن مطلوب نیست و حتی حریم آن نیز هنوز به ثبت نرسیده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، «دیر گچین» به مادر کاروانسراهای ایران معروف است. بنایی در مسیر اصفهان و قم به ری که از دوران ساسانی به جای مانده و حامل یادگار‌ها و نشانه‌های دوره‌های مختلف تاریخی و شاهد صد‌ها سال رفت و آمد کاروان‌های مختلف بوده است.
دیر گچین اولین بار در زمان اردشیر بابکان به عنوان یک دژ در مسیر جاده ابریشم ساخته می‌شود و بعد‌ها به عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار می‌گیرد و در دوران سلجوقیان و صفویان مرمت‌ها و تغییراتی در آن انجام می‌شود و این تغییرات تا دوران قاجار نیز ادامه پیدا می‌کند.
عمار کاووسی (معاون میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم در این باره می‌گوید: «صدراعظم شاه، امین اسلطان؛ صاحب آبادی علی آباد در همین محدوده بود و در آنجا کاروانسرایی احداث می‌کند؛ بنابراین مسیر آبی را که به این کاروانسرا می‌رسیده را مسدود کرده و آب را به سمت کاروانسرای علی آباد می‌برد تا این کاروانسرا از کاربری بیفتد.»
به گفته وی پس از آن تا زمانی که سازمان میراث فرهنگی در اوایل دهه ۸۰ متولی این بنا شود، دیرگچین مورد استفاده عشایر محلی بوده و عشایر گله‌های شتر‌هایشان را در آنجا نگه‌داری می‌کردند. بیشترین حجم آسیب وارد شده به این بنا نیز در ۲۰۰ سال اخیر بوده است به طوری که شتر‌ها به دیوارهای بنا آسیب‌های زیادی زده بودند و در برخی قسمت‌ها حتی تا ۱ متر نیز فضولات حیوانی روی هم انبار شده بود.
پس از تخلیه بنا و انجام مرمت‌ها و کاوش‌های اولیه توسط اداره کل میراث فرهنگی استان تهران، این بنا از سال ۸۵ به اداره کل میراث فرهنگی قم واگذار می‌شود و از آن سال تا به امروز عملیات مرمت در آن ادامه دارد.
کاووسی توضیح می‌دهد: «مرمت پشت بام در اولویت ما قرار داشت که خوشبختانه اکنون سبک‌سازی و آجر فرش شده است. دیوارهای بنا نیز تا حدودی مرمت شده‌اند و کف حجره‌ها نیز با آجر فرش پوشیده شده‌اند. همچنین ناودان‌های سنگی بنا دوباره کار گذاشته شدند، برخی مرمت‌های اضطراری در سردر ورودی و برج سمت راست نیز انجام شده است.
اما برای مرمت کامل این بنا به حداقل ۳ الی ۴ میلیارد تومان بودجه نیاز است، بنابراین با بودجه سالانه ۵۰ الی ۶۰ میلیون تومان که ما اکنون در توان داریم؛ کار به کندی پیش می‌رود.»
چهار ویژگی منحصر به فرد دیر گچین
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این کاروانسرا وجود یک مسجد، حمام، حیاط خلوت و یک آسیاب در چهار گوشه این کاروانسرا علاوه بر حجره‌ها و شترخانه‌هاست که آن را به مجموعه‌ای کامل و منحصر به فرد نسبت به دیگر کاروانسرا‌ها تبدیل می‌کند.
مهرداد شکوهی در مقاله خود با عنوان دیر گچین «کاروانسرایی در جنوب سرزمین ری» که در مجله باستان‌شناسی و تاریخ با ترجمه فرشید مصدقی امینی به چاپ رسیده است، عنوان می‌کند: «در هر گوشه از محوطه محصور کاروانسرا بخشی با عملکرد خاص وجود دارد. بخش واقع در گوشه جنوب شرقی، تالار چهارگوشی بر تبدیل تالار به مسجد در آخرین مرحله بهره‌برداری از آن دلالت می‌کند. شباهت‌های نقشه این قسمت و پلان رایج آتشکده‌ها احتمال طراحی اولیه بخش مذکور را به منظور ساخت چنین پرستش‌گاهی مطرح می‌سازد. درخصوص بنای اصلی تصور بر این است که گنبدی بر روی چهار ستون و برفراز نیایشگاه وجود داشت و از فضای اطراف پایه‌ها برای اجرای مراسم طواف و نیایش استفاده می‌شد.»
در گوشه شمال شرقی کاروانسرا نیز یک حیاط هشت ضلعی احداث شده‌است که به گفته مهرداد شکوهی این نوع معماری در دوران ساسانی معمول نبود و طرح آن از مشخصه‌های دوران اسلامی است.
او می‌افزاید: «مکان مورد بحث از قرار معلوم اعیانی‌ترین بخش محوطه محصور کاروانسرا و سکونتگاه صاحب‌منصبان عالی‌رتبه و اشراف مسافر بود.»
از آسیاب دیر گچین در گوشه شمال غربی کاروانسرا دیگر چیزی به جای نمانده، اما پیش از این در آن یک جفت سنگ آسیاب به طور افقی کار گذاشته بودند، این بخش نیز به نظر می‌آید؛ در اواخر عمر کاروانسرا به آن اضافه شده باشد.
پلان اصلی گوشه جنوب غربی بر اثر ساخت‌وسازهای گوناگون و تغییر در ساختارهای معماری به هم خورده است، اما حمام و سرویس‌های بهداشتی در آن به چشم می‌خورد، این حمام شامل یک سربینه، یک گرمخانه و دو خزینه با طاق قوسی است.
احتمال واگذاری این بنای نفیس
هزینه سنگین مرمت و نگه‌داری این بنا معاون میراث فرهنگی استان قم را وادار کرده تا از تمایلش برای واگذاری این بنا صحبت کند، اما از آنجا که این اثر جزو آثار نفیس ملی است تاکنون با واگذاری آن موافقت نشده، اما کاووسی به صحبت‌های اخیر در مورد واگذاری این بنا اشاره می‌کند و می‌گوید: «با توجه به صحبت‌هایی که شده، در نهایت به نظر می‌آید که رئیس سازمان میراث فرهنگی از اختیاراتش برای واگذاری این بنا استفاده کند.»
کاروانسرای منحصر به فرد دیرگچین در استان قم و 12 کیلومتری چرمشهر، بی‌شک این ظرفیت را دارد که به یکی از جاذبه‌های گردشگری مهم کشور تبدیل شود، اما اکنون با مرمتی نیمه‌کاره و شرایط نا‌مناسب نگه‌داری در بیابان رها شده است آنچه بی‌شک می‌توان در مورد این بنا گفت؛ این است که با وجود آنکه در فهرست نفایس ملی قرار دارد، اما رسیدگی به آن به هیچ عنوان در حد یک اثر نفیس نیست.