فعال شدن کانون‌های تولید گردوغبار با خشکی زاینده‌رود/ پیشروی فرونشست زمین در نقاط مرکزی و شمال شهر اصفهان

«جهانگیر عابدی کوپایی» عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان و رییس پژوهشکده آبفای این دانشگاه در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا درباره پیامدهای خشکی زاینده‌رود گفت: زاینده رود به‌عنوان رگ حیاتی استان اصفهان طبیعتاً بر بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و زیست‌محیطی استان بسیار مؤثر است. زاینده‌رود تفرج‌گاه اهالی استان است و بعضی از مشاغل مرتبط با گردشگری استان نیز به جاری بودن مستمر رودخانه وابسته هستند و طبیعتاً این موار از غیردائمی بودن جریان در رودخانه متضرر می‌شوند.

وی ادامه داد: به‌عبارتی زاینده‌رود که جریان آن برای سالیان طولانی تا سال ۱۳۷۹ به‌صورت مستمر برقرار بود، جاذبه‌ای طبیعی برای استان محسوب می‌شد و گردشگران و بوم‌گردان زیادی را به اصفهان جلب می‌کرد ولی خشک شدن رود و فصلی شدن آب آن به‌تدریج این موارد را تحت تأثیر قرار داد.

عابدی با بیان اینکه اصفهان اکنون رتبه اول فرونشست شهری را در کشور دارد، گفت: فرونشست را در مناطق بسیاری داشتیم، اما در داخل شهر نبود، اما اکنون مشاهده می‌کنیم که هم در نقاط مرکزی و هم عمدتاً در شمال شهر اصفهان مشکل فرونشست  وجود دارد. اگر جریان زاینده‌رود به‌صورت مستمر باشد و «مادی‌» های شهر اصفهان -آبراهه‌هایی که از صدها سال پیش شریان‌های حیاتی اصفهان به شمار می‌آیند و در دنیا بی‌نظیر هستند. - پرآب شوند، طبیعتاً می‌توانند اثر زیادی بر تغذیه آب‌خوان بگذارند و هم مانع آسیب به سازه‌های داخل رودخانه مانند پل خواجو، پل شهرستان و سی‌وسه پل شوند و هم نگذارند به سازه‌های داخل میدان نقش جهان صدمه‌‌ای برسد و جلوی فرونشست آن‌ها را بگیرند. از سوی دیگر، تالاب گاوخونی نیز از جریان مستمر زاینده‌رود منتفع می‌گردد و تنوع محیطی آن از بین نمی‌رود.

وی افزود: از این‌ها گذشته، وقتی‌که شرق اصفهان به کم آبی دچار شود، زمین‌های کشاورزی بایر می‌مانند و به شوره‌زار تبدیل می‌شوند و این منشأ گردوخاکی است که هر روزه مردم اصفهان با آن درگیر هستند و عامل آلودگی شهر و خانه‌ها است و این به این خاطر است که کانون‌های تولید گردوغبار در شرق اصفهان با خشکی زاینده‌رود فعال می‌شوند.

راهکاری که مانع خشک شدن دائمی زاینده‌رود می‌شود

استاد دانشگاه صنعتی اصفهان احتمال خشکی کامل زاینده‌رود را منوط به برداشت‌های بالادست رودخانه دانست و اعلام کرد: تحقیقات نشان می‌دهد که اراضی کشاورزی و باغات در بالادست رودخانه در چهار دهه گذشته چندبرابر شده است. طبیعی است که وقتی آب در آن سمت جذب شود، آبی برای جریان در رودخانه باقی نمی‌ماند.اگر بخواهیم علمی با این موضوع برخورد کنیم باید بگوییم حداقل جریان مستمر زاینده رود که محققین دانشگاه صنعتی اصفهان برآورد کرده‌اند و تقریباً معادل نیاز تالاب گاوخونی است باید برابر ۱۷۶ میلیون مترمکعب در سال باشد. اگر این میزان آب تأمین شود، می‌تواند مانع خشک شدن دائمی رودخانه شود. اگر مشارکت تمام بخش‌ها را داشته باشیم تأمین این مقدار ممکن است.

وی افزود: ما به یک بازی بر-برد معتقدیم؛ یعنی شرایط به‌گونه‌ای باشد که هم بالادستی‌های رودخانه و هم پایین‌دستی‌های آن منتفع شوند و نخواهیم یک بخش به قیمت زیان بخش دیگر سود ببرد، طبیعتاً به این خواسته دست خواهیم یافت.

چرا صنابع آب‌بر مانند فولاد و پتروشیمی در کنار دریا برپا نشده‌اند؟!

عابدی درخصوص انتقال آب از شهرهای دیگر به اصفهان در قالب طرح‌هایی مانند خدنگستان، بهشت‌آباد و کوهرنگ این‌گونه اظهارنظر کرد: با توجه به اینکه در سال‌های گذشته، استان اصفهان به‌صورت نسیه و در قبال تأمین آب خود، به شهرهای دیگر مانند کاشان و استان‌های مجاور مثل یزد آب منتقل کرده است، طبیعتاً جایگزینی برای این آب، غیر از انتقال آب از سایر شهرها به اصفهان نداشته‌ایم. در بهترین حالت بین ۸۰۰ هزار تا ۱.۲ میلیون مترمکعب کمبود آب در حوضه داریم و منابع و مصارف ما هم‌تراز نیستند و بیلان ما منفی است. راه چاره این کمبود، هم می‌تواند تأمین آب از دریا برای صنایع و هم از بالادست برای بخش‌های شرب، کشاورزی، زیست‌محیطی و غیره باشد.

عابدی در ارزیابی طرح‌های انتقال آب در مقیاس ملی گفت: اگر بخواهیم علمی برخورد کنیم باید بپرسیم چرا صنابع آب‌بر مانند فولاد و پتروشیمی به جای آن‌که در کنار دریا برپا شده باشند در اصفهان قرار گرفته‌اند؟ واقعیت این است که این اتفاق افتاده و اکنون نزدیک به ۶۰ درصد از فولاد کشور از طریق استان اصفهان تأمین می‌شود. وقتی فولاد کشور از یک استان کم‌آب تأمین می‌شود، باید برای تأمین آب آن استان نیز فکری اساسی و ملی شود و به‌صورت منطقه‌ای برخورد نکنیم.

وی در پاسخ به این سوال که آیا عزم ملی برای احیاء زاینده‌رود وجود دارد، گفت: زاینده‌رود به نسبت بسیار کمتری در مباحث ملی مطرح می‌شود و باید بررسی کرد که دلیل آن چیست؟ برای ما دریاچه ارومیه نیز اهمیت دارد که برای آن راهکارهایی نیز اندیشیده شده و ارگان‌هایی برای حمایت از طرح‌های تحقیقاتی در منطقه شکل گرفته‌اند. اما برای اصفهان این جنس برخورد را نمی‌بینیم؛ حرف ما این نیست که از ارومیه چشم‌پوشی شود بلکه می‌گوییم به زاینده‌رود نیز نگاه ملی داشته باشید.

نمی‌توان فرونشست زمین را کاملا درمان کرد

عابدی درخصوص کشت غرقابی در حوضه آبریز زاینده‌رود گفت: در سال‌های گذشته از سطح زیر کشت محصولات آب‌بری مثل برنج تا حد زیادی کاسته شده است. درحالی‌که در دهه‌های گذشته این مقدار شاید ۱۰ برابر بود. نمی‌توان با کشاورزان با تحکم برخورد کرد و مانع کشت شد، مگر اینکه در ازای سودی که با توقف کشت برنج و جایگزینی آن با کشت کم‌آب‌بر از دست می‌دهند، امتیازاتی به آنان تعلق بگیرد و دولت از آنان حمایت کند.

رییس پژوهشکده آبفا در دانشگاه صنعتی اصفهان با اشاره به بهترین راه‌حل برای رفع مشکل فرونشست زمین در اصفهان گفت: همانطور که اشاره کردم فرونشست هم در داخل شهر و هم در قسمت‌های شمالی آن اتفاق افتاده است. برای جلوگیری از پیشرفت فرونشست قسمت‌های داخلی شهر باید تغذیه مستمر مادی‌ها را در نظر داشت که اگر این‌ها آب‌اندازی شوند بدون ایجاد هرگونه تأسیسات جدیدی می‌توانند آبخوان داخل شهر اصفهان را تغذیه کنند.در قسمت‌های شمالی شهر نیز تنها راه مؤثر این است که طرح‌های تغذیه مصنوعی زمین را با پساب خروجی از تصفیه‌خانه‌ها انجام دهیم.

وی افزود: اکنون در تصفیه‌خانه‌های شمال اصفهان تولید پساب داریم، اما بخش عمده‌ای از آن به کشاورزی، صنایع و دیگر بخش‌ها اختصاص می‌یابد، اما اگر بخشی از آن را که در واقع سهم زمین است به خودش برگردانیم، می‌توانیم امیدوار باشیم که از پیش‌رفت فرونشست جلوگیری شود البته نه این‌که کاملاً به حالت اول برگردد.

وی تصریح کرد: درصد استفاده بخش خانگی بسیار پایین است. در دنیا هفتاد درصد منابع آب به مصرف بخش کشاورزی می‌رسد. در اصفهان به‌علت خشک شدن زاینده‌رود این درصد پایین‌تر از این مقدار و حدوداً زیر پنجاه درصد است. برای جلوگیری از استفاده بی‌رویه از منابع زیرزمینی می‌توان ضرر کشاورزان را با رونق بخشیدن به مشاغل مربوط به گردشگری و بوم‌گردی جبران کنیم.

دانشگاه وظیفه خود را انجام داده است

وی وظیفه دانشگاه را آگاهی رساندن و هشدار دادن به مردم و مسئولان نسبت به وقایع ناشی از اختلال در منابع طبیعی دانست و توضیح داد: در تحقیقات دریافته‌ایم که بهترین کار برای تغذیه آبخوان اصفهان، مهار روان‌آب‌هایی است که در مواقع بارندگی شدید پیش می‌آیند و تغذیه آن‌ها به داخل چاه‌های جذبی است و یا جاری کردن آب رودخانه در مادی‌ها و تغذیه مصنوعی دشت‌های مهیار و برخوار با پساب‌ها که پیشتر ذکر شد. طرح دیگر ما منظرسازی خشک در پارک‌ها و فضای سبز اصفهان برای کاهش استفاده از آب است. از سوی دیگر تحقیقی در دانشگاه صنعتی اصفهان درخصوص شیرهای کاهش مصرف آب انجام داده‌ایم و دریافتیم با استفاده از این شیرها که آب را با هوا مخلوط می‌کنند می‌توان تا ۴۲ درصد آب را ذخیره کرد. بهترین راه تجهیز مدارس، پادگان‌ها و دانشگاه‌ها با این شیرها است، زیرا حفظ ذخیره آبی که با این هزینه تصفیه می‌شود اهمیت زیادی دارد. دانشگاه وظیفه خود را که بردن تحقیقات به دل جامعه است، انجام داده است.

وی میزان رجوع ارگان‌های مختلف به نظرات و تحقیقات دانشگاهیان را موردی دانست و گفت: ما اکنون با آبفا و شرکت آب منطقه‌ای همکاری می‌کنیم ولی با آنچه بایسته است بسیار فاصله داریم. اگر این همکاری بیشتر باشد و به توصیه‌های دانشگاهیان عمل شود نتیجه بسیار موثرتر از وضعیت فعلی خواهد بود.

عابدی مطالبه خود از مسئولان مربوطه در مدیریت آب را اینگونه بیان کرد: به‌نظرم مهمترین موضوع، جاری شدن جریان زاینده‌رود به‌صورت حداقلی است؛ یعنی اگر حقابه رود را تأمین کنیم تا جریانی مستمر در رودخانه برقرار باشد، هم چهره شهر عوض خواهد شد و هم تالاب‌ها کانون گردوغبار نخواهند بود.

وی بحران اصلی شهر اصفهان را فرونشست دانست و گفت: اکنون در شهر برخوار ۱۸.۸ میلی‌متر فرونشست ثبت شده است. داخل شهر نیز به‌مقداری کمتر اما قابل توجه فرونشست داریم و راه حل نیز همان مواردی بود که ذکر شد؛ یعنی جریان مستمر زاینده‌رود و تغذیه مصنوعی دشت‌هایی مانند دشت مهیار و برخوار با پساب مصنوعی.