سازمان بهزیستی نیاز به بازسازی گسترده و اساسی دارد/ مدیرانِ متخصصی که کنار گذاشته شدند باید برگردانده شوند

«حسن رفیعی» عضو بازنشسته‌ی هیئت‌ علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی در گفت‌وگو با خبرنگار درباره معیارهای انتخاب رییس سازمان بهزیستی گفت: برای اینکه معیارهای تعیین رییس سازمان بهزیستی مشخص شود، نخست باید ببینیم وظایف سازمان بهزیستی چیست و برای فهم این موضوع باید به مقوله بزرگتری توجه کنیم که عبارت است از رفاه اجتماعی. و ببینیم که سازمان بهزیستی کدام قلمرو از قلمروهای رفاه اجتماعی را برعهده دارد. به نظر می‌رسد رفاه اجتماعی شامل مجموعه‌ی اقداماتی است که در دولت یا حکومت، بخش خصوصی و بخش غیردولتی برای کاهش بار مشکلات اجتماعی، یعنی پیشگیری از مشکلات اجتماعی، رفع مشکلات اجتماعی، بازتوانی افراد دچار عوارض مزمن مشکلات اجتماعی و کاهش زیانهای مشکلات اجتماعی/ harm reduction انجام می‌شود. مشکل اجتماعی هم شامل وضعیتی است که کیفیت زندگی و مهمترین ارزشهای مورد توافق اعضای جامعه را تهدید می‌کند، و علل یا پیامدهای اجتماعی دارد و از همین رو نیازمند مداخله اجتماعی است تا مداخله فردی.

وی افزود: بر این اساس، فقر، انواع و اقسام نابرابری‌های درآمدی و اجتماعی و انواع اقسام انحرافات یا به‌ اصطلاح آسیب‌های اجتماعی در واقع انواع مشکلات اجتماعی را تشکیل می‌دهند. برای کاهش بار مشکلات اجتماعی به مرور زمان در کشورهای مترقی دنیا نهادهای رفاه اجتماعی و نظام رفاه اجتماعی شکل گرفته است. خدمات این نهادها، همان طور که گفتم، رفع مشکلات اجتماعی موجود مثل فقرزدایی، پیشگیری از پدیدآیی آنها یا بازتوانی افراد دچار این مشکلات است و در مواردی هم که این اقدامات ممکن نباشد، کاهش زیان یا به‌اصطلاح کاهش آسیب انجام می‌دهند.

این عضو بازنشسته‌ی هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی با اشاره به نظام‌های رفاه اجتماعی تصریح کرد: به طور معمول در نظام‌های رفاه اجتماعی چند قلمرو پوشش داده می‌شود که شامل آموزش همگانی، سلامت همگانی، مسکن، اشتغال و تامین اجتماعی و خدمات اجتماعی فردی است و منظور از این قلمرو آخر، خدماتی است که جامعه به افراد نیازمند ارائه می‌کند و این همان قلمرویی است که بر عهده‌ی سازمان بهزیستی کشور گذاشته شده است که در دو حوزه‌ی اصلی شامل ناتوانی‌ها یا به‌اصطلاح معلولیت‌ها و آسیب‌های اجتماعی است. با این چشم انداز از شرح وظایف سازمان باید ببینیم که چه ویژگی‌هایی لازم است تا کسی رییس سازمان بهزیستی شود.

عدالت‌طلبی مهمترین ویژگی رییس سازمان بهزیستی است

رفیعی خاطرنشان کرد: معتقدم مهمترین ویژگی برای کسی که قرار است این مسئولیت را برعهده بگیرد عدالت‌طلبی است به دلیل اینکه افرادی که در سازمان بهزیستی کشور باید خدمات دریافت کنند اضعف ضعفا هستند، یعنی افرادی هستند که یا دچار معلولیت و ناتوانی بوده و یا افراد دچار آسیب‌های اجتماعی و یا در معرض آسیب‌های اجتماعی و یا دچار معلولیت از آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، خشونت و دیگر جرائم هستند و سازمان بهزیستی کشور باید به این افراد خدمات ارائه دهد به طوری که در نهایت بار این مشکلات در کل کشور سبک شود.

وی ادامه داد: البته همان طور که می‌دانیم در طول تاریخ سازمان، این گستره وسیع به طور کامل پوشش داده نشده است اما سازمان بهزیستی متکفل چنین گستره وسیعی است. همه این گروه‌ها افرادی هستند که اگر قرار باشد خدماتی را جامعه به آن‌ها ارائه کند بدون رویکرد عدالت‌طلبانه غیرممکن است یعنی کسی که سازمان بهزیستی را سازمانی برای درآمدزایی ببیند و تصور کند با برون‌سپاری می‌تواند هزینه کمتری کند، در اشتباه است. چراکه اصل باید بر این باشد که ما به عنوان جامعه وظیفه داریم برای کاهش بار مشکلات اجتماعی و تامین نیازهای اساسی افرادی که خودشان از پس تامین این نیازها بر نمی‌آیند، هزینه کنیم و بنابراین نیازمند رویکرد عدالت‌طلبانه هستیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه بهزیستی و توانبخشی گفت: ویژگی دومی که در انتخاب رییس سازمان بهزیستی باید مد نظر گرفته شود، این است که فرد باید از نظام رفاه اجتماعی در کل و همچنین از سازمان بهزیستی شناخت داشته باشد. این مهمتر از این موضوع است که آیا فردی که برای این سازمان انتخاب می‌شود دارای سابقه کاری در این زمینه است یا خیر. البته اگر فرد سابقه کار در سازمان بهزیستی داشته باشد قطعا شناخت عمیق‌تری خواهد داشت. اما سابقه به تنهایی مهم نیست و مهم این است که او خوشنام هم باشد و در مقابل، موجب تحولی در سازمان شده باشد. به طور مثال آقایان دکتر رضا محمدی، دکتر غلامرضا انصاری، و دکتر انوشیروان بندپی از نمونه‌های موفق ریاست بر سازمان هستند.  اگرچه باعث تحول در سازمان بهزیستی شده‌اند اما هیچ‌کدام سابقه کار در سازمان بهزیستی را تا پیش از مدیریت نداشته‌اند اما منشاء تحولات مثبت در سازمان شده‌اند.

رفیعی در ذکر سومین ویژگی رییس سازمان بهزیستی گفت: رییس سازمان بهزیستی باید نگاه کلان داشته باشد و فراتر از جزییات روزمره‌ی اداره‌ی سازمان، آن را عضو مهمی از نظام رفاه اجتماعی ببیند؛ افراد را نبیند و جمعیت را ببیند و به جای افراد دچار مشکل اجتماعی، خود مشکل اجتماعی را ببیند و بتواند درباره سبب‌شناسی آن مشکل در وضعیت فعلی تبیینی داشته باشد و با شواهد مرتبط با مداخلات آشنا بوده و بتواند از میان مداخلات مختلف بهترین مداخله را برگزیند و آن را محقق کند.

وی ادامه داد: همان طور که گفتم، کاهش بار مشکلات اجتماعی شامل پیشگیری، رفع مشکل یا مشکل‌زدایی، بازتوانی و کاهش زیان است. اما در بین همه این مداخلات آن سطحی که بیش از همه اولویت دارد پیشگیری است. یعنی اگر قرار باشد افراد را نبیند و مشکل را ببیند و انسانی و عدالت طلبانه نگاه کند، نباید بگوید صبر می‌کنیم تا مشکل اجتماعی را تولید شود و بعد من آن را درمان کنم. این اشتباه است و باید به پیشگیری اولویت دهد و یکی از مهمترین کارهایش این است که صدای بی‌صدایان باشد و باید بگوید این نظم اجتماعی چگونه اعتیاد و سایر آسیب‌های اجتماعی را تولید می‌کند. همچنین بداند که هر کدام از برنامه‌های اقتصادی و سایر برنامه‌های دولت چگونه ممکن است منجر به تولید آسیب‌های اجتماعی شوند و جلوی آن را بگیرد. یکی از مهمترین نقش‌های سازمان بهزیستی این است که با سایر نهادها ارتباط برقرار کرده و مانع از پدید آمدن آسیب‌های اجتماعی شود. بنابراین به پیشگیری بیش از مداخلات دیگر باید اولویت دهد.

رییس سازمان بهزیستی باید نوگرا باشد

عضو هیات علمی دانشگاه بهزیستی و توانبخشی خاطرنشان کرد: همچنین باید نوگرا باشد و با رویکردهای جدید رفاه اجتماعی مانند مقتدرسازی/ empowerment آشنا باشد تا بتواند وجهه مدرن سازمان بهزیستی را حفظ کرده و توسعه و ارتقا دهد. سازمان‌ها، گروه‌ها و نهادهای دیگری هم هستند که به همین گروههای هدف سازمان خدمات ارائه می‌دهند اما آن چیزی که وجه ممیز سازمان بوده است مثلا در مقایسه با کمیته امداد همین رویکرد علمی، کارشناسی و مدرن است و همین است که اتفاقا در سال‌های اخیر صدمه دیده و باید بازسازی و احیا شود. بنابراین کسی که به این جا می‌آید باید نگاهی نوگرا و مدرن به موضوعات رفاه اجتماعی داشته باشد و بتواند این رویکردها را در درون سازمان، نشر و تحقق دهد.

رفیعی تصریح کرد: ویژگی دیگری که رییس سازمان بهزیستی باید داشته باشد این است که باید بتواند روابط وسیعی با دستگاه‌های مختلف در دولت و مجلس برقرار کند تا منابع به داخل سازمان بیاورد. متاسفانه علی‌رغم گستره وظایفی که سازمان دارد، سازمانی بسیار ضعیف است و به این ترتیب با این سطح منابع که در حال حاضر در اختیار سازمان قرار داده شده است این وظایف زمین می‌ماند. رییسِ موفق رییسی است که بتواند منابع را جذب کند. البته باید بتواند از مشارکت خیرین نیز استفاده کند اما بنا نباید روی مشارکت خیرین باشد و باید مشارکت خیرین تقویت کننده سازمان باشد نه اینکه تامین کننده اصلی منابع سازمان باشد.

وی ادامه داد: همچنین باید به کار اصیل سازمان‌های غیردولتی اعتقاد داشته باشد. کار غیراصیل و اصیل باید از هم متمایز شود: در واقع منظور فقط برون‌سپاری نیست، چراکه برون‌سپاری نازل‌ترین سطح مشارکت است. همچنین این کار مستعد فساد نیز هست. سطح بالای مشارکت این است که سمن‌ها یا سازمان‌های مردم نهاد در تصمیم‌گیری‌ها شریک باشند یعنی باهم برنامه‌ریزی کنند. همچنین یک مرحله از این بالاتر آن است که در تعیین دستور کار هم سازمان‌های مردم نهاد شریک باشند. کار اصیل با سازمان‌های غیردولتی این است. چراکه سازمان های غیردولتی در بطن جامعه هستند و اطلاعات عمیق دارند و نه فقط اطلاعات پرسش‌نامه‌ای و می‌توانند از این جهت به سازمان کمک کنند.

عضو هیئت علمی دانشگاه توانبخشی و سلامت اجتماعی گفت: آخرین ویژگی رییس سازمان بهزیستی این است که باید فردی انتخاب شود که دانش‌آموخته رشته‌های مرتبط باشد مانند رشته رفاه اجتماعی، مددکاری اجتماعی، روانشناسی، روانپزشکی، توانبخشی، جامعه شناسی و ... این‌ها رشته‌های مرتبط با موضوعات سازمان بهزیستی است. این افراد با این ویژگی‌ها اگر بیایند می‌توانند منشاء تحول شوند.

سازمان بهزیستی نیاز به بازسازی گسترده و اساسی دارد

رفیعی در بخش دیگری از صحبت‌های خود درباره لزوم شفافیت در سازمان بهزیستی گفت: چند سال پیاپی رویکردی به‌غایت ناپخته بر سازمان حاکم بوده است. وظایف و نقشهای مدرن سازمان واگذار شده است و وظایفی درحد کمیته امداد برعهده گرفته شده اما با منابعی در حدود یک دهم کمیته امداد و با بروکراسی‌ای حدود پنج برابر کمیته امداد.

او مدعی شد: بهترین نیروهای سازمان کنار گذاشته  شده‌اند و  الان سازمان نیاز به بازسازی گسترده و اساسی دارد. باید کسانی که کنار گذاشته شدند دوباره به مسئولیتهای بزرگ گمارده شوند. من کسانی را می‌شناسم که با 25 سال سابقه مدیریت در این مدت به یک کارشناس ساده تنزل پیدا کرده‌اند.

وی ادامه داد: این افراد در حوزه‌ای که ربطی به تخصصشان ندارد کار می‌کنند از کار کارشناسی به پشت میز خدمت فرستاده شده‌اند و متاسفانه ما این موارد را هم در ستاد و هم در صف می‌بینیم. بنابراین با توجه به این موضوعات نمی‌توانم بگویم چه چیزی اولویت بیشتری دارد و این نیازمند یک همفکری در داخل سازمان است و رییس جدید سازمان باید با بدنه سازمان یک بار مشکلات را فهرست و اولویت‌بندی کنند. او در طول سه چهار سال آینده می‌تواند فقط به یکی دو مشکل اصلی توجه کند.  

عضو هیات علمی دانشگاه بهزیستی و توانبخشی خاطرنشان کرد: مزیتی که سازمان بهزیستی نسبت به سازمان‌های هم عرض خود دارد همین کار کارشناسی و مدرن و علمی است که متاسفانه این موارد همه واپس رفته است و سازمان باید با توجه به استعدادهایی که در داخل سازمان وجود دارد و همچنین با توجه به ارتباطاتی که رییس سازمان باید با دستگاه‌های دیگر و سازمان‌های مردم نهاد داشته باشد باید دوباره این نقش را احیا کند و در این صورت است که می‌توان چهره بهتری از سازمان بهزیستی ببینیم.

رفیعی در پاسخ به این سوال که با توجه به مشکلاتی که سازمان بهزیستی با آن مواجه است آیا بهتر نبود به جای طی مسیر زمانبر فراخوان یک فرد شایسته را به عنوان رییس سازمان معرفی می‌کردند، گفت: این سازمان و رییس آن خیلی مهم است و می‌ارزد که ما دقت بیشتری در انتخاب رییس سازمان داشته باشیم و بهترین گزینه انتخاب شود تا اینکه یک نفر را سریع منتصب کنیم. البته مسیر فراخوان کار را سخت کرده است اما این مسیری دموکراتیک و عادلانه است که در سازمان‌های مدرن دنیا مانند سازمان ملل انجام می‌شود. آنها برای کوچکترین مسئولیت‌ها نیز فراخوان می‌دهند.