مسئولیت اجتماعی شرکتی در فضای رقابتی شرکتها شکل خواهد گرفت/ دانشگاه باید آزاد و دارای فضای آکادمیک باشد
سومین نشست از سلسله نشست های بسط مفهومی و موضوع مسئولیت اجتماعی، توسط گروه مسئولیت اجتماعی انجمن جامعه شناسی امروز با حضور علی ربیعی رئیس کار گروه مسئولیت اجتماعی انجمن جامعه شناسی، نعمت‌الله فاضلی عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، منصوره مهدی زاده، هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی، شهرام فرضی مشاور اجتماعی شرکت مهندسی و توسعه نفت و روح‌الله نصرتی هیئت علمی دانشگاه تهران در سالن همایش دانشگاه علمی کاربردی به صورت حضوری و مجازی برگزار شد.
به گزارش ایلنا، نعمت الله فاضلی پژوهشگر سرشناس مطالعات فرهنگی و مردم شناسی در این نشست درخصوص مسئولیت اجتماعی گفت: در این نشست قصد دارم که با توجه به تجربه زیسته خودم در حوزه دانشگاه به مفهوم مسئولیت اجتماعی دانشگاه بپردازم، دانشگاه باید استقلال خود را حفظ کند باید همواره در نظر داشته باشیم که فعالیت‌هایی که می‌کنیم چه نسبتی با جامعه دارد، دانشگاه نهاد مستقلی است که هر مقدار از استقلال خود را از دست دهد به همان مقدار کارکرد خود را نیز از دست خواهد داد. همواره باید یک فاصله‌ای بین دانشگاه، با حکومت و بازار برقرار باشد و اگر این فاصله از بین رود حکومت و بازار همواره در کشف حقیقت، علم و توسعه سیاسی و اقتصادی دانشگاه دخالت خواهد کرد. و این دانشگاه هر چیزی می‌تواند باشد به جز دانشگاه. در نتیجه آدم‌هایی که تربیت می‌کند دیگر آدم دانشگاهی که هویت آکادمیک دارند نخواهد بود. در کشوری که فرد دانشگاهی هویت مستقل نداشته باشد انسان دانشگاهی وجود نخواهد داشت و مانند سایر افراد خواهد بود.
وی ادامه داد: اگر می‌خواهیم انسان دانشگاهی با هویت دانشگاهی یعنی نقاد و مسئول پرورش پیدا کند باید آزادی آکادمیک در دانشگاه‌ها وجود داشته باشد. مسئولیت برای فرد دانشگاهی زمانی معنا دارد که او آزادی آکادمیک داشته باشد. مشکل ایران امروز این است که فاصله‌ای بین حکومت، اقتصاد، بازار و دانشگاه وجود ندارد در نتیجه دانشگاهیان نمی‌توانند از موضع دانشگاهی نقد کنند زمانی که حکومت به راحتی می‌تواند به هر شکلی که دوست داشته باشد اساتید دانشگاه را اخراج کند، هویت آزاد و مستقل دانشگاه از بین خواهد رفت.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی مطالعات فرهنگی، افزود: علم مسئول، متفاوت‌تر از دانشگاه مسئول است دانشگاه مسئول دانشگاهی است که بتواند فرد دانشگاهی مسئول و کارآمد تربیت و آموزش و پرورش دهد. دانشگاه کارکردش این نیست که برای حکومت، بازار و اقتصاد پژوهش کند بلکه کار دانشگاه پرورش فرد کارآمد مسئول اجتماعیست که کار خود را بتواند به شکل مسئولانه و جدی انجام دهد.
فاضلی گفت: انسان دانشگاهی مسئولیت اجتماعی خودش را ابداع می‌کند مسئولیت اجتماعی تعهد اخلاقی و وجودی است که کسی بر اساس اخلاق کار و شکل مسئولیت خود آن را می‌پذیرد و ابداع می‌کند. بنابراین حکومت نمی‌تواند مسئولیت اجتماعی افراد را تبیین و تعیین کند، زیرا در آن صورت ایدئولوژی خواهد بود که حکومت سعی می‌کند ایدئولوژی‌های متفاوت را در جامعه بسط و گسترش دهد. در مسئولیت اجتماعی افراد علاقه و شکل خاصی از مسئولیت اجتماعی را به عنوان فرد اخلاقی و اجتماعی انتخاب و انجام می‌دهند. مسئولیت انتخاب کردن و تعهد وجودی است که هر کسی آن را می‌پذیرد.
وی افزود: کسی که مختار و آزادگر است در زندگی خود تصمیم می‌گیرد که نسبت به دیگری متعهد باشد، انسان فهیم کسی است که بتواند دیگران را بفهمد و مسئولیت اجتماعی یعنی فهمیدن دیگران و هر کسی شیوه پیوستن به این خیر اجتماعی خود را انتخاب خواهد می‌کند.
فاضلی تاکید کرد: باید تجربه‌های خود با دیگران را در جریان قرار دهیم, من نام این دانشگاه را دانشگاه امید گذاشتم، دانشگاهی که همه آنها نقشی در جامعه کوچک خود در سطح روستاها، محله‌ها و حتی خانه ایفا میکنند. این نقش‌ها صامت هستند مسئولیت اجتماعی باور به عاملیت انسان دانشگاهی برای ایجاد تغییر به سوی بهبود جامعه است. معتقدم که هر کسی باید مسئولیت اجتماعی خود را در هر سطحی که است انجام دهد. همچنان که در حوزه علوم اجتماعی، در کلاس درسم در دانشگاه سعی کردم که عاشقانه تدریس کنم سعی کردم با محیط درس و دانشجویان به گونه‌ای رفتار کنم که احساس تعلق به دانش و دانشگاه را در دانشجویان ایجاد کنم مسئولیت اجتماعی انسان دانشگاهی از کلاس درسش شروع می‌شود، دومین کاری که کردم این است که در حوزه کاری خودم از همان ابتدا از حوزه عمومی وارد شدم. یعنی از همان ابتدای تدریسم وبلاگ ساختم و تجربه‌های زندگی خودم را در آنجا با مخاطبانم به اشتراک گذاشتم، من خودم را نسبت به رخدادهای جامعه، اتفاق‌ها و فرهنگ جامعه مسئول می‌دانستم و نسبت به اتفاقات هشدار می‌دادم و حساس بودم. مسئولیت اجتماعی این است که بتوانی جامعه را به سخن گفتن در بیاری و این سخن‌ها را به سیاست تبدیل کنی، در کشوری که تحت فشار از سوی حاکمیت است سیاست در معنای اصلی ورود به سخن است.
وی ادامه داد: برای ایفای مسئولیت اجتماعی خود روش شناسی را ابداع کردم که آن برای عامه اهل فکر است تلاش کردم که اقدامات خود را در جامعه نشر توضیح دهم تا جامعه را به سخن گفتن وادار کنم فردی که بتواند با جامعه سخن بگوید خلاق و آگاه خواهد بود چه بسیار اساتیدی که در جامعه نمی‌توانند سخن بگویند پاداش فردی که مسئولیت اجتماعی دارد این است که جامع او را به رسمیت خواهد شناخت و برای او کرامت و عزت و ارج قائل خواهد بود.
دولتها در راستای مسئولیت اجتماعی وظیفه خود را به شرکتها تحمیل میکنند
منصوره مهدی‌زاده عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی نیز در این نشست گفت: به طور کلی در راستای مسئولیت اجتماعی شرکتها آن را از چند منظر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و اخلاقی و یکپارچه نگاه می‌کند. مسئولیت اجتماعی زمانی در جامعه معنا پیدا می‌کند که فضای کسب و کار آزاد باشد نه جامعه‌ای که دچار رانت فساد است. مسئولیت اجتماعی شرکتی زمانی معنا پیدا می‌کند که رقابت بین شرکتها شکل بگیرد و این زمانی مضاعف می‌شود که سهام تولیدی شرکتها مردمی باشد در زمانی که سهام تولیدی شرکتها مردمی نیست صحبت از مسئولیت اجتماعی شرکتی نادرست است زیرا ذینفعان آنها مردم نیستند. همچنین در فضای سیاسی و ناکارآمدی که دولتها مسئولیت اجتماعی را به شرکتها تحمیل میکنند و فشار می‌آورند تا برای آنها مدرسه و بیمارستان و غیر بسازد در صورتی که این وظیفه دولت است که بتواند برای مردمش بیمارستان مدرسه و نهادهای عمومی دیگر بسازد این به دلیل ناکارآمدی دولت‌هاست که وظیفه خود را به شرکتها تحمیل میکنند.
وی با تاکید بر مطالبه‌گری در مردم ادامه داد: زمانی که مطالبه‌گری در مردم کمرنگ شود شرکتها به مسئولیت اجتماعی رغبتی نخواهند داشت. ضعف قانونی و عدم ساز و کار نظارتی موجب می‌شود که دولتها و شرکتها از این مسئله شانه خالی کنند. زمانی که شرکتها ضعف بینشی و نگرشی داشته باشند مسئولیت اجتماعی کمرنگ خواهد بود. از طرف دیگر مسئولیت اجتماعی جایگاه سازمانی نداشته باشد اقدامات کوتاه مدت ذوقی و شخصی خواهد شد.
مهدی‌زاده افزود: شرکتها در رابطه با مسئولیت اجتماعی به سه دسته تقسیم می‌شود، دسته اول شرکت‌هایی هستند که با موضوع مسئولیت اجتماعی آشنا نیستند. دسته دوم کسانی هستند که به موضوع آشنا هستند اما بودجه و چارت سازمانی در مورد آن ندارند و دسته سوم نیز شرکت‌هایی هستند که هم آشنایی دارند و هم بودجه سازمانی اما برنامه مشخصی برای آن ندارند. در این راستا شرکت‌های دانش بنیان یک فرق اساسی با سایر شرکتها دارند و آن این است که چون بر مبنای علم و دانش و تکنولوژی مفید هستند انتظار می‌رود که تاثیرات آنها چندین برابر شرکت‌های دیگر باشد.
وی ادامه داد: متاسفانه اشتباه مرسومی که وجود دارد این است که گمان میکنند مسئولیت اجتماعی شرکتی مخصوص شرکت‌های بزرگ است نه کوچک، بلکه باید همه شرکتها مسئولیت اجتماعی را در دستور کار خود قرار دهند. متاسفانه با توجه به شرایط اقتصادی فعلی کشور بسیاری از شرکتها دچار مشکلات مالی هستند و از طرف دیگر برخی از شرکتها که انتظار می‌رود نقش پررنگ‌تری در این رابطه داشته باشند به دلیل اولویت تامین مالی کارکنان خود توجهی به این مسئله ندارند، از طرفی دیگر متاسفانه مطالبه‌گری نیز در این رابطه وجود ندارد. در موضوع تکنولوژی در دنیا نهادهای قانونگذاری وجود دارد که راهکارهای احتیاطی قرار داده‌اند رویکردهای مشارکتی که در آن به مردم این امکان را می‌دهد تا در مسئولیت اجتماعی شرکتها مشارکت داشته باشند. اما متاسفانه در کشور ما شرکتها اینقدر در درگیر تامین نیازهای اولیه و کارمندان خود هستند که هنوز برنامه‌ای برای موضوعات اجتماعی و زیست محیطی ندارند. مسئولیت اجتماعی شرکتی در فضای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شکل خواهد گرفت که شرکتها در فضای رقابتی بخواهند زیست مسئولانه داشته باشند نه زمانی که شرکتها با زور و فشار انگیزه‌ای برای این زیست داشته باشند این موضوع در موجود فضای ملاحظات سیاسی میسر نخواهد شد.
وی در پایان سخنان خود گفت: مسئولیت اجتماعی را باید از مباحث خیریه‌ای تمایز دهیم باید شرکتها بدانند که مسئولیت اجتماعی جزئی از وظایف سازمانی آنهاست. شرکتها نباید ساخت مدرسه و بیمارستان را جزئی از مسئولیت اجتماعی خود بدانند بلکه باید آن را وظیفه خود بدانند. تا زمانی که سهامداران شرکتها به ویژه شرکت‌های خصوصی مردم نباشند این شرکتها خود را مسئول توجه به نیازهای مردم نخواهند دانست. در یک نگاه سیستمی در زیست بومی هستیم که تمام ابعاد آن به هم گره خورده است زمانی می‌توانیم از مسئولیت اجتماعی صحبت کنیم که آنها در یک زیست بوم بتوانند به فعالیت خود ادامه دهند.
شرکتها وظیفه ذاتی خود را مسئولیت اجتماعی میدانند
در ادامه این نشست شهرام فرضی مشاور اجتماعی شرکت مهندسی و توسعه نفت نیز گفت: متاسفانه در حوزه مسئولیت اجتماعی این موضوع به عنوان نخ‌نمایی تبدیل شده است. هر کسی که وظیفه ذاتی خود را انجام می‌دهد نام آن را مسئولیت اجتماعی می‌گذرد. اگر شرکت‌های بزرگ دولتی و خصوصی کار خود را به درستی انجام دهند اوضاع بهتر خواهد بود شرکتها باید وجهه داوطلبان و آزادی عمل را در مسئولیت اجتماعی خود داشته باشند.
وی ادامه داد: تجربه نشان می‌دهد که بیشترین آسیبی که به نام مسئولیت اجتماعی وارد شده است آسیب به محیط زیست است که یک روند برگشت ناپذیری را در این رابطه در پیش گرفته‌ایم که در برابر آن تنها می‌توان سکوت کرد. اگر شرکتها را مجاب کنیم که در حفظ محیط زیست به وظیفه ذاتی خود عمل کنند کمتر به آن آسیب خواهند زد و مسئولیت اجتماعی خود را به درستی انجام خواهند داد باید بیشتر به محیط زیست پرداخت و مسئولیت اجتماعی شرکتها باید معطوف به محیط زیست باشد چرا که آسیب به محیط زیست آسیب جبران ناپذیری خواهد بود.
مسئولیت اجتماعی به معنای خیر جمعی نیاز امروز جامعه ایرانی
روح اله نصرتی عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران در جمع بندی خود با تعریف بسیط از مسئولیت اجتماعی ، معتقد بود زمینه های مسئولیت اجتماعی به معنای خیر جمعی و عمومی در فرهنگ جامعه ایرانی ، قدمت دیرینه ای دارد و بیشتر در قالب فعالیت های عام المنفعه ،خیرخواهانه و سنت های حسنه نیکوکاری تجلی یافته است. ضرورت تبدیل شدن این رویکرد به گفتمان مسلط در شرایط امروز جامعه ما ضروری است.
وی در ادامه با اشاره به رویکرد مسئولیت اجتماعی شرکتی بیان کردند که شکل گیری این مفهوم در چند دهه گذشته به دنبال پیامدهای مخرب توسعه صنعتی در غرب بوده است که به دو شکل آسیب زدن به جامعه و محیط زیست ظهور و بروز یافته بود.مسئولیت اجتماعی شرکتی با هدف توجه دادن بنگاه های اقتصادی به پیامدهای عملکرد خود و تلاش برای کاهش هزینه های اجتماعی و محیطی اقدامات خود مطرح شد و استانداردهای ارزیابی عملکردها تدوین گردید. البته این استانداردها جنبه توصیه ای داشته است ولی از آنجا که داشتن این امتیاز برای بنگاه ها در فضای رقابتی باعث انباشت سرمایه نمادین و اعتبار می شود بنابراین بنگاه ها از این اعتبار استفاده می کنند.
وی در ارتباط با وضعیت این شاخص در ایران معتقد بودند که این استانداردها با درک ضرورت توجه به فرهنگ بومی و ملی نیاز به بازنگری و پایش دارد. دکتر نصرتی با آسیب شناسی مسئولیت اجتماعی در ایران معتقد بود که در وضعیت موجود به نظر می رسد که مسئولیت اجتماعی شرکتی بیشتر به عنوان یک کالا مورد توجه است که انگار قابل خرید و فروش است.
وی در پایان صحبت های خود با اشاره به نسل سوم دانشگاه ها و توجه به مسئولیت اجتماعی دانشگاه به عنوان شاخص این نسل از دانشگاه ها ، بیان کردند در این رویکرد ارتباط دانشگاه با جامعه و صنعت بیش از پیش مورد تاکید قرار گرفته و مرز بین دانشگاه با حوزه های بیرون کمتر می شود و هدف به اشتراک گذاشتن تجربه ها و اندوخته ها در سه ساحت دانشگاه،صنعت و جامعه و تلاش برای حرکت در مسیر پیشرفت و توسعه است.
