کاهش شناسایی مبتلایان به سل در کشور به دلیل کرونا/ تاثیر فقر و سوءتغذیه بر ابتلاء به بیماری سل

«مهشید ناصحی»، رئیس اداره کنترل سل و جذام وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در گفت‌وگو با ایلنا، در رابطه با آخرین وضعیت سل در ایران و جهان اظهار کرد: ایران جزو کشورهای موفق در حوزه پیشگیری و کنترل سل در جهان است. در حال حاضر در جهان از هر ۱۰۰ هزار نفر، ۱۲۷ نفر مبتلا به سل برآورد می‌شود. در کشوری مانند پاکستان این عدد ۲۵۹ نفر و در ایران نیز بر اساس اعلام سازمان جهانی بهداشت این عدد ۱۳ در هر ۱۰۰ هزار نفر جمعیت است. 

وی افزود: مقایسه این اعداد نشان می‌دهد که با توجه به ماهیت بیماری، تلاش‌های بسیارزیادی انجام شده تا ما به این رقم از میزان بروز رسیده‌ایم. اما موضوعی که وجود دارد این است که ما سال اول پاندمی کرونا متوجه شدیم که با ۲۸ درصد افت شناسایی موارد سل روبرو شده‌ایم که این موضوع خوشایندی نبود. تلاش کردیم که این افت شناسایی را برطرف کنیم اما واقعیت این است که این مشکل هنوز به صورت کامل جبران نشده و هنوز ۱۵ درصد کاهش شناسایی موارد مبتلا را نسبت به سال قبل از پاندمی کرونا داریم. 

ناصحی تأکید کرد: تفسیر روند تغییرات و پیش بینی میزان بروز و شیوع بیماری مزمنی مانند سل پیچیدگی‌های خاصی دارد و با بیماریهای حادی نظیر آنفلوآنزا و کرونا متفاوت است. مثلا یک فرد مبتلا به سل ریوی که سل او تشخیص داده نشده و درمان نشده است به طور متوسط می‌تواند در طول سال ۱۰ تا ۱۵ نفر از اطرافیان خود را آلوده (یا مبتلا به عفونت سلی) کند. چنین افرادی که مبتلا به عفونت سلی (یا سل نهفته) شده‌اند نه بیمار هستند و نه کسی را مبتلا می‌کنند، در واقع میکروب سل وارده شده به بدن آن‌ها توسط سیستم ایمنی محصور و غیر فعال می‌شود. اما این شرایط تا وقتی ادامه می‌یابد که سیستم ایمنی بدن در شرایط طبیعی قرار داشته باشد. حدود ۵ تا ۱۰ درصد افرادی که به عفونت سلی (سل نهفته) مبتلا هستند در طول عمرشان ممکن است به بیماری علامتدار سل مبتلا شوند. در واقع این‌ها افرادی هستند که از چند ماه تا چندین سال بعد از ورود میکروب، چنانچه به دلایلی سیستم ایمنی بدن آن‌ها ضعیف شود، میکروب می‌تواند از کنترل سیستم ایمنی خارج شده، تکثیر یافته و فرد را بیمار کند و طبیعتا اگر عضو درگیر بیماری، ریه‌ها باشد، این فرد از طریق تنفص می‌تواند بیماری را به دیگران انتقال دهد. 

ناصحی در مورد عوامل که موجب تبدیل سل نهفته به سل فعال می‌شود نیز گفت: می‌توان به ریسک فاکتورهایی مانند عفونت HIV، سو تغذیه، نارسایی مزمن کلیه، سرطان، دیابت، بیماری‌های مزمن تنفسی، مصرف دخانیات، مصرف داروهای سرکوبگر ایمنی مانند شیمی درمانی، کورتون و…، اعتیاد تزریقی، اعتیاد به مواد صنعتی و نیمه صنعتی، و حتی استرس، پدیده‌هایی مانند بلوغ و سالمندی اشاره کرد. 

تعداد موارد شناسایی سالانه مبتلا به سل در ایران

رئیس اداره کنترل سل و جذام یادآور شد: در جمعیت ۸۵ میلیون نفری ایران برآورد می‌شود که چیزی در حدود ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر مبتلا به سل نهفته باشند؛ که اغلب آن‌ها از این موضوع آگاه نیستند و اصولا نیازی هم نیست نگران آن باشند؛ چون تنها ۵ تا ۱۰ درصد افراد مبتلا به سل نهفته که معمولا دارای ریسک فاکتور هستند به بیماری سل فعال مبتلا می‌شوند. 

وی ادامه داد: آنچه مهم و دارای اولویت است این است که در حال حاضر سالانه ۱۱ هزار نفر مبتلای جدید به سل در کشور داریم. هدف اول ما این است که این ۱۱ هزار نفر را به موقع شناسایی کرده و درمان کنیم. در واقع به دلیل اهمیت همین موضوع است که از دیرباز خدمات تشخیصی و درمانی سل در نظام بهداشتی کشور بصورت رایگان ارائه می‌شود. البته در گذشته وظیفه و هنر پزشکان و کارکنان بهداشتی درمانی این بود که در میان مراجعه کنندکان با شکایت‌های بالینی، با توجه به علائم و نشانه‌های مشکوک به سل، به این بیماری شک کرده و آزمایشات درخواست کنند؛ ولی در سالیان اخیر علاوه بر حفظ و بهبود این روش دیرینه، رویکرد بیماریابی فعال سل (غربالگری) در گروه‌های جمعیتی آسیب‌پذیر و در معرض خطر بیشتر به مداخلات برنامه کشوری کنترل سل افزوده شده است. 

ناصحی افزود: برخی از گروه‌های هدف اصلی برای غربالگری یا بیماریابی فعال سل در برنامه کشوری کنترل سل عبارتند از افراد خانواده بیماران مبتلا به سل ریوی، افراد مبتلا به عفونت اچ آی وی، مبتلایان به نارسایی مزمن کلیه که تحت دیالیز قرار دارند، بیماران مبتلا به سیلیکوزیس و افراد کاندید پیوند یا کاندید دریافت داروهای سرکوبگر ایمنی، ساکنین مراکز تجمعی مانند زندانها و پاتوق‌های معتادین هستند.

وی در ادامه بیان کرد: سال گذشته شش هزار و ۲۵۰ نفر مبتلا شناسایی و در سیستم وزارت بهداشت ثبت شدند. و فاصله میان این عدد و ۱۱ هزار مورد سلی که توسط سازمان جهانی بهداشت برای کشورمان برآورد شده است، نیازمند یک عزم جدی و اراده ملی است. بدیهی است تقویت فعالیت‌های بیماریابی توسط بخش دولتی بهداشت و درمان کشور، در کنار هوشیاری و توجه بیش از پیش بخش خصوصی در تشخیص، درمان و گزارش موارد سل و همچنین همراهی و مشارکت مردم در انتقال پیام‌های آموزشی سل به یکدیگر و به تبع آن مراجعه به نزدیکترین پایگاه یاخانه بهداشت و یا مرکز خدمات جامع سلامت در صورت داشتن سرفه طول کشیده می‌تواند راهگشا باشد. 

ناصحی بیان کرد: راهبرد دوم ما تشخیص و درمان پیشگیرانه در آن بخش از موارد ابتلا به سل نهفته است که مبتلا به بیماری نیستند ولی احتمال تبدیل وضعیت آن‌ها به بیماری فعال سل بیشتر است یکی از اصلی‌ترین این گروه ها، افراد در تماس با بیماران مبتلا به سل ریوی هستند. در واقع سالیان زیادی است که وقتی فردی مبتلا به سل ریوی در کشور تشخیص داده شده و به سیستم بهداشتی گزارش می‌شود، افراد خانواده او به صورت رایگان بررسی می‌شوند. اگر بیماری سل در آن‌ها تشخیص داده شود که درمان سل برای آن‌ها آغاز می‌شود و در غیر این صورت از نظر سل نهفته بررسی و در صورت مثبت بودن آزمایش مربوطه، درمان پیشگیری بصورت رایگان تجویز می‌شود. این راهبرد سرعت ما را در مسیر دستیابی به هدف حذف سل تا سال ۲۰۵۰ افزایش خواهد داد. 

تأثیر کرونا بر شناسایی موارد سل

وی همچنین با بیان اینکه در زمان کرونا بسیاری از برنامه‌های بهداشتی درمانی، ناگزیر از شرایط، مورد کم توجهی واقع شد، گفت: سل به صورت مضاعف مورد غفلت واقع شد و دلیل آن هم این بود که هر دو بیماری عمدتا ریه‌ها را درگیر کرده و در نتیجه تشابهاتی در علائم و نشانه‌های بالینی داشتند. مثلا اصلی‌ترین علامت هر دو بیماری سرفه است (هرچند از دیدگاه پزشکی، ماهیت سرفه این دو بیماری قدری با هم تفاوت دارد. مثلا سرفه‌های کووید غالبا خشک و حاد و سرفه‌های سل اغلب طولانی مدت و خلط دار است)، در نتیجه در شرایط اپیدمی طبیعی بود که برای افرادی که دچار سرفه و تب می‌شدند اولین احتمالی که به ذهن پزشکان و حتی مردم عادی می‌رسید کووید باشد. لذا یا مبتلایان دارای علایم خفیف مراجعه نمی‌کردند، یا اگر به دلیل طولانی شدن یا شدت علائم مراجعه می‌کردند ممکن بود سل در سایه شک به کووید مغفول بماند و یا در مواردی حتی در صورت شک به سل و درخواست آزمایش خلط یا رادیوگرافی قفسه سینه توسط پزشک، فرد مبتلا از ترس ابتلا به کووید در صورت مراجعه به آزمایشگاه یا مراکز رادیولوژی، به توصیه‌های پزشک عمل نمی‌کرد. 

ناصحی افزود: متاسفانه چالش نسبتا جدید دیگری که مدتی است با آن دست به گریبان شده‌ایم پدیده‌ای به نام کووید مزمن است. در این حالت، افراد مبتلا به کرونا پس از اتمام دوره عفونت کووید، ممکن است ماه‌ها سرفه‌هایشان تداوم داشته باشد. از سوی دیگر افرادی که ریه‌های آن‌ها به دلیل کرونای شدید آسیب دیده، بیشتر از افراد سالم، می‌توانند استعداد ابتلا به سل داشته باشند. لذا اقدامی که در حال حاضر در مراکز منتخب کووید در حال انجام است اینست که در مراجعه کنندگان مبتلا به کووید مزمن چنانچه ریسک فاکتورهای مشخص شده در شیوه نامه ابلاغی وجود داشته باشد، غربالگری سل نیز انجام می‌شود. 

نقش فقر و سوء تغذیه در سل

این مسئول وزارت بهداشت یادآور شد: لازمست مردم بدانند که، سل یک بیماری کاملا قابل درمان است، این بیماری هنوز در کشور از بین نرفته و در تمامی استانها وجود دارد، هر سرفه بیش از دو هفته ممکن است یکی از علایم سل باشد. خدمات تشخیصی و درمانی سل در کلیه مراکز خدمات جامع سلامت، پایگاه‌ها و خانه‌های بهداشت کشور رایگان است. 

وی همچنین افزود: سوء تغذیه که یکی از پبامدهای فقر است می‌تواند در بروز سل موثر باشد لذا هرچه سوءتغذیه بیشتر باشد می‌تواند سل نهفته را به سل فعال تبدیل کند.