در گفت‌وگو با ایلنا مطرح شد؛
محمدرضا پهلوی اجازه استفاده از ارتش را نداشت/ شاه تحت فشار انگلیس، بحرین را واگذار کرد/ صداوسیما آرشیوش را رایگان به کسی نمی‌دهد
سازندگان فیلم «آسوده بخواب کوروش» می‌گویند: جدا از بحث نفت، گاز، مروارید و سایر منابع طبیعی بحرین، آنچه در این منطقه بسیار اهمیت دارد موقعیت استراتژیک آن و همسایه بودن بحرین با عربستان است که به نوعی حیات خلوت دولت سعودی است. اگر امروز ایران بر آن منطقه تسلط داشت در رابطه‌اش با عربستان بسیار می‌توانست اثرگذار باشد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، مستند - سینمایی «آسوده بخواب کوروش» به کارگردانی علی فراهانی و تهیه‌کنندگی مهدی مستوفی و سفیر فیلم تهیه و تولید شده است. این مستند به مساله جدایی بحرین از ایران در زمان حکومت پهلوی می‌پردازد.
فیلم دو روایت به جدایی بحرین از ایران دارد؛ سلطنت‌طلبان این جدایی را به قبل از حکومت پهلوی مربوط می‌دانند و در مقابل منتقدانشان آن را به شدت مورد نقد قرار می‌دهند.
گرچه فیلم درنهایت نتیجه می‌گیرد که محمدرضا پهلوی حتی اگر می‌خواست هم نمی‌توانست بحرین را نگه دارد. با سازندگان این فیلم به بهانه نمایش آن گفتگو کرده‌ایم.
پژوهش مستند آسوده بخواب کوروش چه میزان زمان برد؟
فراهانی: فائزه میرصمدی پیش از آغاز ساخت فیلم درباره این مساله پژوهش‌هایی را انجام داده بودند و در ادامه علی رستم‌آبادی این پژوهش را ادامه داد و بعد از پنج ماه کار تحقیقاتی و پژوهشی ساخت فیلم آغاز شد. البته در زمان ساخت، پژوهش و تحقیق درباره موضوع همچنان ادامه داشت و حتی به نوعی تا مرحله تدوین پیش رفت. البته درباره بحرین منابع بسیار کم است و اتفاقاتی که درباره این منطقه افتاده در هاله‌ای از ابهام است به همین دلیل ما نقطه آغاز پژوهش را آنجا قرار دادیم که چگونه می‌شود شخص اول مملکت در سال 36 بحرین را استان چهاردهم اعلام کند و سال 49 راضی به جدا شدن آن از کشور بشود؟
مستوفی: پیشنهاد پژوهش درباره مساله جدایی بحرین از ایران و تاریخچه آن اولین بار توسط جواد موگویی به ما داده شد. او در زمان ساخت و پژوهش کنار ما بود. مسئله دیگر این بود که حجم تولیداتی که تا امروز درباره تاریخ معاصر و بخصوص دوران پهلوی انجام شده، هم کم و هم بد بوده است و به ذائقه مردم اصلا توجه نشده است. یعنی روایت یک طرفه بوده. حتی ترسیده‌ایم برخی اتفاقات و نقاط مثبت را در دوران پهلوی بیان کنیم. حال آنکه اگر ما واقعیات را نگوییم، مردم آن را از ماهواره و شبکه‌های مجازی دریافت می‌کنند. پس باید نگاه و نوع روایت را عوض کنیم اینکه مثلا حکومت پهلوی را فقط به فساد اخلاقی محدود کنیم، درست نیست.
بخش زیادی از فیلم تصاویر آرشیوی تازه و کمتر دیده شده. این آرشیو چگونه به دست شما رسید؟
فراهانی: بخشی از این تصاویر یعنی حدود 41 دقیقه از آرشیو صداوسیما استفاده شد البته برای استفاده از این تصاویر آن را از صداوسیما خریدیم. کلا صداوسیما آرشیوش را می‌فروشد و رایگان در اختیار هیچ فردی قرار نمی‌دهد.
مستوفی: البته صداوسیما هم در سال‌های اخیر سخت‌گیری‌های زیادی برای در اختیار گذاشتن آرشیو خود انجام می‌دهد. برای 41 دقیقه آرشیو حدود 800 هزار تومان از ما پول گرفت. بخش دیگر از تصاویر آرشیوی از طریق شبکه افق به صورت رایگان در اختیار ما قرار گرفت. مرکز تاریخ معاصر و سازمان اسناد نیز در بحث آرشیو به ما کمک کرد. البته شبکه افق از ما تعهد گرفت که این تصاویر به جز مستند "آسوده بخواب کوروش" در جای دیگری استفاده نشود.
شما در این مستند، مقصر اصلی جدا شدن بحرین از ایران را محمدرضا پهلوی معرفی می‌کنید اما در اسناد تاریخی این مساله به دوره قاجار بازمی‌گردد؟
فراهانی: بحرین تا قبل از حکومت پهلوی و بخصوص پهلوی دوم در اشغال پرتغالی‌ها یا انگلیسی‌ها بوده است اما هیچ کدام از پادشاهان به صورت مستقیم به این مساله نمی‌پردازند. درست است که مقصر اول درباره جدا شدن بحرین از ایران ناصرالدین شاه است اما پادشاهان تا قبل از محمدرضا پهلوی هیچ کاری برای جدا شدن بحرین انجام ندادند حداقل سکوت کردند و آن کسی که سند خیانت جدا شدن بحرین از ایران را امضا کرد، محمدرضا پهلوی بود و بعد از جدایی بحرین؛ فعالیت‌های انگلیس در این منطقه افزایش پیدا می‌کند. البته اگر محمدرضا پهلوی حتی می‌خواست هم نمی‌توانست بحرین را نگه دارد.
مستوفی: در سال 1820 که انگلستان برای اولین بار وارد بحرین می‌شود آل خلیفه را در آنجا مستقر می‌کند و اولین قرارداد نیز آن زمان منعقد می‌شود و قرارداد دوم در سال 1860 با هدف استفاده از نفت و سایر منابع طبیعی بحرین امضا می‌شود اما همچنان ایران درباره بحرین مدعی است و حتی رضاشاه نیز که توسط انگلیسی‌ها بر سر کار آمده بود حداقل درباره بحرین سکوت می‌کند زیرا می‌داند اگر پافشاری کند شاید منجر به جدایی بحرین بشود اما محمدرضا پهلوی می‌دانست همانگونه که پدرش را انگلیسی‌ها آوردند و آنها نیز بردند، امکان دارد خود او را نیز از حکومت بردارند لذا تحت فشار انگلیس بحرین را واگذار کرد.
همواره از ارتش زمان پهلوی تمجید می‌شود و شما نیز در این مستند به بخشی از این قدرت اشاره کرده‌اید به طور مثال زمانی که ارتش شاهنشاهی به عمان می‌رود یا به کمک آمریکا در ویتنام؛ این قدرت را می‌بینیم. آیا چنین قدرتی واقعی بوده؟ اگر واقعی بوده چرا برای منافع حیاتی کشور همچون بحرین از آن استفاده نشده است؟
فراهانی: این واقعیت وجود دارد که ارتش ایران در زمان پهلوی دوم تبدیل به پنجمین ارتش پرقدرت دنیا شده بود اما این ارتش زمانی ارزشمند است که قدرت و اجازه استفاده از آن را داشته باشیم این در حالی است که تمام سلاح‌های این ارتش و مستشاران و کارشناسان آن غربی بودند لذا محمدرضا پهلوی مجبور بود به حرف غربی‌ها گوش بدهد و حق نداشت با غرب درگیر شود و هر جا غرب نیاز داشت باید به آنها کمک می‌کرد مثلا در مساله ظفار عمان؛ ارتش انگلستان 12 سال در حال نبرد بود اما موفق نشد اما با ورود ایران این مساله سه ساله خاتمه پیدا می‌کند اما همین ارتش در بحرین هیچ کاری نمی‌کند زیرا انگلستان را مقابل خود می‌بیند.
مستوفی: جدا از بحث نفت، گاز، مروارید و سایر منابع طبیعی بحرین، آنچه در این منطقه بسیار اهمیت دارد موقعیت استراتژیک آن است و آن همسایه بودن بحرین با عربستان است و به نوعی حیات خلوت دولت سعودی بود و اگر امروز ایران در آن منطقه تسلط داشت در رابطه‌اش با عربستان بسیار می‌توانست اثرگذار باشد.
این فیلم بر خلاف تعدادی از فیلم‌هایی که با موضوع تاریخ معاصر در سال‌های اخیر ساخته شده‌اند دو روایت را انتخاب کرده یک روایت آن چیزی است که در تاریخ وجود دارد و روایت دوم داستانی بود که رسانه‌های زمان پهلوی برای مردم تعریف کردند. چرا از ابتدا فیلم را بر اساس یک روایت نساختید؟
فراهانی: در سال‌های اخیر مستندهای بسیاری درباره تاریخ معاصر ساخته شد این مستندها چه آنها که توسط شبکه‌های "بی بی سی" و "من و تو" ساخته می‌شود و چه مستندهایی که توسط نیروهای داخلی و انقلابی ساخته می‌شوند هر کدام نگاه خود را داشتند و مساله را سیاه و سفید دیدند و هیچ گاه این دو نگاه در هیچ مستندی کنار یکدیگر قرار نگرفتند. ما در "آسوده بخواب کوروش" ساختارشکنی کردیم. در بخش اول فیلم روایتی را گفتیم که غالب مردم می‌دانند و اطلاعات آن را از فیلم‌ها و رسانه‌های زمان شاه کسب کرده‌اند و حتی بسیاری از مخاطبان نیز با آن هم‌ذات‌پنداری می‌کنند و در بخش دوم فیلم به عنوان روایت دوم؛ بر اساس اسناد تاریخی آنچه واقعا رخ داده بود را تعریف کردیم و نشان دادیم که واگذاری بحرین چگونه انجام شده است.
چرا گروهی و حتی برخی تاریخ پژوهان مساله جدایی بحرین از ایران را خیانت نمی‌دانند؟
مستوفی: نمی‌توان این مساله را به همه ارجاع داد اما تقریبا اکثر سلطنت‌طلبان و پهلوی‌دوستان؛ جدایی بحرین از ایران را به قبل از حکومت پهلوی مربوط می‌دانند و معتقدند که این جدایی زمان قاجار انجام شده و در زمان پهلوی رسمیت پیدا کرد و به نوعی حتی کاری که شاهان قبلی جرات انجام آن را نداشتند محمدرضا پهلوی انجام داده است و به نوعی یک مناقشه را حل کرده است. مثلا مجتهدزاده جدایی بحرین از ایران در زمان پهلوی را خیانت نمی‌داند زیرا معتقد است که در ظرف زمانی آن موقع و بعد از پایان جنگ جهانی دوم کشورها یا باید به سمت بلوک غرب می‌رفتند یا بلوک شرق و ایران نیز بلوک غرب را انتخاب کرد و باید بر اساس آن رفتار می‌کرد و درنتیجه اجازه نداشت مانند امروز مستقل باشد.
فراهانی: کسانی مانند مجتهدزاده که جدایی بحرین از ایران را خیانت نمی‌دانند کاملا سیاه و سفید نگاه می‌کنند و دوران پهلوی را بر اساس آنکه معتقدند باید اقدامات را در ظرف زمانی‌اش سنجید، کاملا سفید می‌بینند هرچند خودشان اعلام می‌کنند که سلطنت‌طلب نیستند اما به نوعی نگاه مثبتی به آن دوره دارند.
در پایان فیلم تصاویر دلخراشی از وضعیت امروز بحرین نشان داده می‌شود و اینکه آل خلیفه سرکوب‌های شدیدی انجام می‌دهد. به نوعی گویا معتقدید مقصر مشکلاتی که امروز مردم بحرین با آن مواجه هستند محمدرضا پهلوی است؟
فراهانی: قطعا این فضا دست‌پختِ همان تصمیم است. از آن زمان مردم بحرین از حکومت وقت ایران که پهلوی بود با نامه‌نگاری‌های بسیار تقاضای کمک می‌کردند اما هیچ توجهی به آنها نشد و اگر محمدرضا پهلوی به بحرین کمک نکرد و حتی دستور جدایی آن را داد و برای این جدایی از سازمان ملل استفاده کرد، کاملا هدفمند و برنامه‌ریزی شده بود. حتی خودش می‌دانست که اگر واقعیات را آن زمان بگوید مردم او را خائن خواهند دانست.
امروز وضعیت بافتِ فرهنگی و قومیتی بحرین چگونه است؟ آیا زبان فارسی و ایرانی‌ها همچنان در بحرین حضور دارند؟
مستوفی: 80 درصد جمعیت بحرین مسلمان هستند و از این 80 درصد حدود 60 درصد شیعه هستند. در بین آنها فارسی زبان هم وجود دارد هرچند بسیار کم شده است. حتی مدارس فارسی زبان تا سال 80 در این منطقه فعالیت می‌کردند.
چرا مقاومت مردم بحرین مانند یمن نشد؟
مستوفی: ارتباط نزدیک دولت بحرین از لحاظ جغرافیایی و سیاسی با دولت سعودی باعث شد تا به شدت فضای سرکوب در این کشور وجود داشته باشد و اینکه نهضتی مانند یمن در بحرین شکل بگیرد، سخت است. حتی شیخ عیسی قاسم که یک روحانی معترض بود، بعد از آنکه به قم آ‌مد، دیگر اجازه بازگشت پیدا نکرد.
فراهانی: مردم بحرین نه تنها از میزان فروش نفت بحرین خبر ندارند بلکه تقریبا از اتفاقاتی که در این کشور رخ می‌دهد اطلاع ندارند. مساحتی به اندازه یک چهارم شهر تهران در بحرین در اختیار آل خلیفه است و هیچ فردی حق ندارد به آن منطقه وارد شود. حتی اگر کسی با دوربین در خیابان‌های بحرین دیده شود حکم حبس ابد برای او صادر می‌شود.
گفتگو از علی زادمهر
