گزارش ایلنا از یافته‌های جدید در پروژه قطار شهری؛
سفر به اعماق تاریخ شیراز/ کاوش پارکینگ زائر رازهای گذشته را فاش کرد
در حالی که پروژه‌های عمرانی شیراز، از جمله قطار شهری و توسعه حرم شاهچراغ(ع) ، با هدف بهبود زیرساخت‌ها پیش می‌روند، نگرانی‌ها درباره حفظ میراث تاریخی شهر شیراز همچنان پابرجاست.
به گزارش ایلنا، کاوش باستان‌شناسی در پارکینگ زائر، که به بهانه ایجاد تونل ارتباطی اتوبوس برقی آغاز شده، فرصتی برای بازسازی تاریخ شیراز فراهم کرده، اما پرسش‌های بی‌پاسخ درباره هماهنگی بین توسعه شهری و حفاظت از آثار باستانی، این پروژه را در کانون توجه قرار داده است.
آیا شیراز می‌تواند تعادلی بین توسعه مدرن و حفظ هویت تاریخی خود برقرار کند؟
میثم نیکزاد، دکترای باستان‌شناسی و هیئت علمی دانشگاه هنر شیراز، محمدجواد جعفری، ناظر پروژه از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، و علی کلانتری، رئیس سازمان حمل و نقل ریلی شهرداری شیراز امروز دوم اردیبهشت در گفت‌وگو با رسانه‌ها جزئیات این پروژه را تشریح کردند.
کاوش نجات‌بخش در قلب شیراز
دکترای باستان‌شناسی و هیئت علمی دانشگاه هنر شیراز گفت: این پروژه با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی از ۲۷ اسفند ۱۴۰۳ آغاز شده و کار میدانی آن از ۵فروردین امسال در جریان است. اراضی پارکینگ زائر از سال ۹۳ خریداری و برای ایجاد پارکینگ در طرح توسعه حرم شاهچراغ (ع) آماده شده است.
میثم نیکزاد افزود: قطار شهری، مسئول اجرای پروژه، قصد دارد لینک ارتباطی بین خطوط یک و چهار را با استفاده از اتوبوس برقی ایجاد کند. تونلی با کف آسفالت ۱۹ متر و ارتفاع تاج حداکثر ۱۱ متر زیر خیابان طراحی شده است. به منظور دسترسی به این تونل، عملیات کاوش باستان‌شناسی در این محل آغاز شده تا وضعیت آثار باستانی بررسی شود.
پارکینگ زائر، دروازه‌ای به تاریخ کهن
وی درباره جزئیات کاوش گفت: سه ترانشه ۱۰ در ۱۰ متری در این محل ایجاد شده است. ترانشه اول شامل فضایی مسقف با مطبخ، تنور، انباری، چاه آب و راه‌پله‌ای به سردابه زیرزمینی است. ترانشه دوم حیاطی باز با حوض آب و ترانشه سوم فضای مسکونی نشیمن را نشان می‌دهد. در این کاوش، بقایای یک حمام دوره پهلوی با خزینه، حوضچه‌های آب و گوشه‌های سفالی سیمان‌شده کشف شده که به عنوان شاهد حفظ می‌شود. کف‌های سیمانی و معماری معاصر با قدمت ۵۰ تا ۱۵۰ سال نیز شناسایی شده است.
از حمام پهلوی تا سکه‌های تاریخی
نیکزاد افزود: کاوش با دقیق‌ترین تکنیک‌ها و متدهای علمی روز دنیا انجام می‌شود و هیچ داده‌ای از دست نمی‌رود. یافته‌ها شامل قطعات سفال، کاشی‌های لعاب‌دار، ظروف شیشه‌ای شکسته و حدود ۲۰ سکه اکسیدشده از دوره پهلوی دوم است که به دلیل فرم مدور و ضرب ماشینی شناسایی شده‌اند. این سکه‌ها به دلیل زنگار خوانا نیستند، اما با توجه به فرم و تکنیک ضرب، متعلق به پهلوی دوم یا بعد از آن هستند. یافته‌ها پس از شست‌وشو، عکاسی، طراحی و تحلیل، برای بازسازی سبک زندگی گذشته مطالعه می‌شوند.
باستان‌شناسی علمی؛ لایه‌نگاری تاریخ شهر
این باستان‌شناس گفت: این کاوش نجات‌بخش، برای اولین بار فرصتی هدفمند و لایه‌نگارانه در بافت تاریخی شیراز فراهم کرده تا توالی استقرار و دوره‌های تاریخی شهر بررسی شود. معماری معاصر این محل، شامل خانه‌های خشتی، گلی و آجری با قدمت ۷۰ تا ۸۰ سال، چندین مرحله تغییر، الحاق، تعمیر و مرمت را تجربه کرده و تا حدود ۱۲ تا ۱۳ سال پیش فعال بوده است. برای باستان‌شناسان، قدمت لایه مهم نیست؛ مهم دقت در کاوش و استفاده از متدهای علمی روز است.
نیکزاد افزود:ثبت و ضبط با کمک معماران انجام می‌شود و یافته‌های ویژه مانند کاشی‌ها و سکه‌ها نشان می‌دهد دیوارهای حوض یا حمام با این کاشی‌ها تزیین شده بودند. احتمال کشف لایه‌ای دقیقاً به همان شکل استفاده‌شده کم است، زیرا تخریب‌های طبیعی و انسانی لایه‌ها را پراکنده کرده است.
همکاری نهادها برای حفظ هویت شیراز
باستان‌شناس و هیئت علمی دانشگاه هنر شیراز گفت: باستان‌شناسی علم مطالعه و بازسازی سبک زندگی گذشته بر اساس بقایای مادی مانند دورریزها است. برخی نگاه تحقیرآمیز به باستان‌شناسی دارند و آن را علم زباله می‌نامند، اما ما با تحلیل این بقایا، مانند کاشی‌های لعاب‌دار، می‌توانیم پوشش دیوارهای حمام یا حوض را بازسازی کنیم. شهرهای تاریخی مانند شیراز به دلیل استقرار مستمر، لایه‌های متعددی دارند که روی هم انباشته شده‌اند.
وی ادامه داد: احتمال وجود لایه‌های باستانی تا عمق ۸ تا ۱۰ متر وجود دارد و با توجه به نزدیکی مسجد تاریخی، ممکن است آثاری از دوره سلجوقی کشف شود. عکس‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد تا ۷۰ سال پیش این محل شامل خانه‌های مسکونی یا بناهای عام‌المنفعه مانند حمام و آب‌انبار بوده است. اگر مترو به این بافت نمی‌آمد، این محوطه کاوش نمی‌شد، زیرا این پروژه‌ها نجات‌بخش هستند و در شهرهایی مانند لندن، استانبول و پاریس نیز رایج است.
همکاری بین اداره کل استان، قطار شهری، دانشگاه هنر و پژوهشگاه میراث فرهنگی برقرار است. به زودی قرارداد همکاری برای گسترش مطالعات باستان‌شناسی در سایر خطوط مترو امضا می‌شود تا پیوست فرهنگی برای پروژه‌های عمرانی ایجاد شود. این کاوش تا اواسط خرداد ۱۴۰۴ ادامه خواهد داشت و گزارش علمی آن به شورای فنی وزارت میراث فرهنگی ارائه می‌شود تا درباره ادامه پروژه عمرانی تصمیم‌گیری شود. در صورت کشف آثار مهم، شورا تصمیم می‌گیرد که آیا پروژه ادامه یابد، تغییر مسیر دهد یا متوقف شود. کاوش در محدوده پارکینگ زائر انجام می‌شود، اما کل بافت تاریخی شیراز می‌تواند به عنوان یک محوطه در نظر گرفته شود.
چالش تعادل بین گذشته و آینده
محمدجواد جعفری، ناظر پروژه از اداره کل میراث فرهنگی نیز با استقبال از حضور رسانه‌ها گفت: اطلاع‌رسانی صحیح رسانه‌ها برای پروژه‌های این‌چنینی ضروری است. این کاوش کاملاً قانونی است و اتفاق عجیبی نیست. توسعه بخشی از رشد جامعه است و قرار نیست به دلیل وجود آثار تاریخی، همه چیز به شکل هزاران سال پیش حفظ شود. ما هویت خود را در قالب امروزی حفظ می‌کنیم و این مفهوم توسعه پایدار است.
وی ادامه داد: بر اساس قانون، تمام پروژه‌های عمرانی بزرگ مانند سدسازی، راه‌سازی و قطار شهری باید پیوست میراث فرهنگی داشته باشند. این موضوع در آیین‌نامه شماره ۱۳۸۲ هیئت وزیران و برنامه‌های توسعه پیش‌بینی شده و اعتبارات آن از محل پروژه‌های عمرانی تأمین می‌شود.
جعفری گفت: تاکنون حدود دو میلیارد تومان برای این کاوش هزینه شده که به صورت صورت‌وضعیت پرداخت می‌شود. این پروژه با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، قطار شهری، وزارت میراث فرهنگی و تولیت حرم شاهچراغ مدیریت شد. پیش از خاک‌برداری، پروژه نجات‌بخش و امکان‌سنجی تعریف شد و با مجوز پژوهشکده باستان‌شناسی، تیم کاوش مستقر شد تا گمانه‌زنی انجام دهد. نتایج این کاوش مشخص می‌کند چه تدبیری برای ادامه پروژه مترو در این نقطه اتخاذ شود. با تدبیر مدیران قطار شهری، از جمله دکتر کلانتری و دکتر ثابت‌قلیلی، این پروژه به خوبی پیش می‌رود. حلقه گمشده ارتباط بین متخصصان و مردم، رسانه‌ها هستند. بحث حافظیه بهانه‌ای شد تا مسیر ارتباطی با پژوهشگاه میراث فرهنگی روان‌تر شود. هفته گذشته، گزارش اولیه توسط خانم مصلی از پژوهشگاه دریافت شد و مجوز اطلاع‌رسانی از اداره کل میراث فرهنگی اخذ شد.
نقش رسانه‌ها در شفاف‌سازی پروژه
علی کلانتری، رئیس سازمان حمل و نقل ریلی شهرداری شیراز، نیز گفت: دانشگاه هنر به عنوان مشاور علمی در کنار قطار شهری فعالیت می‌کند و پیوست‌های فرهنگی برای تمام خطوط مترو تهیه می‌شود. خط دو مترو در عمق ۲۶ متری حفاری شد و لایه‌های تاریخی در آن عمق تأثیر چندانی نداشت، اما در این پروژه، کاوش پیش از عملیات عمرانی انجام می‌شود تا از تخریب آثار جلوگیری شود.
وی ادامه داد: یافته‌هایی مانند سکه‌های پهلوی که برخی هنوز به عنوان کلکسیون نگه می‌دارند، ممکن است عادی به نظر آیند، اما ارزش علمی دارند. هیچ تخریبی در این پروژه رخ نداده و فعالیت‌ها در عمق زیرزمینی است که با حفظ آثار منافاتی ندارد. در فاز دوم پروژه، معماری ایستگاه‌ها متناسب با دوره تاریخی طراحی می‌شود. پروژه‌های دیگر مانند مترو حافظیه در عمق ۲۶ متری میدان آزادی نیز بدون تخریب آثار انجام شد. محور کنونی اولین جبهه کاری است و هماهنگی با میراث فرهنگی ادامه دارد.
کلانتری تأکید کرد: این پروژه نه‌تنها مانع توسعه نیست، بلکه با ثبت دقیق آثار، به حفظ میراث فرهنگی در کنار توسعه پایدار کمک می‌کند. یافته‌ها هنوز چیز عجیبی نشان نداده‌اند و مشابه خانه عشقی در نزدیکی محل هستند. این کاوش فرصتی بی‌نظیر برای بازنویسی تاریخ شیراز فراهم کرده است.
