روزنامه‌نگاری ایران از سبک‌های خبرنویسی عقب است
ما به جای اینکه خبر را تولید کنیم، می‌گوییم «وی گفت»، «وی افزود»
خبرنویسی و گزارش‌نویسی و در دایره‌ای وسیع‌تر، روزنامه‌نگاریِ ما به تناسب جهان، در چه سطحی قرار دارد؟ آیا خبرنویسی و گزارش‌نویسی دارای اصول و قواعد خاصی است و خبرنگاران ایرانی از آن اصول و قواعد پیروی میکنند؟ اینکه عنصر روایت در گزارش‌نویسی روز دنیا به کار می‌آید، بحثی درست است، اما دکتر مجید رضاییان، استاد دانشگاه که در این زمینه دارای تألیفات متعددی است، اشاره می‌کند که وقتی بحث از آمار و ارقام است (مثلاً در گزارش‌نویسی اقتصادی) پیش کشیدن عنصر روایت و بهره‌بردن از آن معنایی ندارد.
درباره اصول خبرنویسی و گزارش‌نویسی ایرانی و تفاوت و شباهت‌هایش با کشورهای توسعه‌یافته، باید نظر کسانی را پرسید که از انواع مرسوم گزارش و خبرنویسی در رسانه‌های روز دنیا اطلاع دارند. به همین دلیل نظر دکتر مجید رضاییان، استاد دانشگاه و نویسنده کتاب «تیترنویسی در وب» را در این زمینه جویا شده‌ایم.
نحوه تهیه گزارش در صورتی که بخواهیم گزارشی جذاب و توصیفی پیش روی مخاطب قرار دهیم، لاجرم باید پایبند به روایت باشد. تعلیق، القاء موقعیت، شخصیت‌پردازی و گره‌گشایی عناصری به شمار می‌روند که داستان‌نویسان از آنها بهره می‌برند. معمولاً خبرنگاران موفق ایرانی هم اگر بخواهند در گزارش خبری‌شان، شروع، اوج، فرود و پایان‌بندی مناسب داشته باشند، از این روش در گزارش‌نویسی‌شان استفاده میکنند. تکیه بر عنصر «روایت» در خبرنگاری جهان، به ویژه امروز، چقدر جدی گرفته می‌شود و خبرنگاران زبده و شناخته‌شده جهانی، چه میزان به آن اهتمام می‌ورزند؟
روزنامه‌نگاران برجسته در همه جای دنیا، از سلسه اصول و قاعده کلی پیروی میکنند. اما وابستگی‌شان به ادبیات پایه، بنا به ذائقه مخاطب، در مواردی، بیشتر دیده و ارزیابی می‌شود. در بعضی سرزمین‌ها و اقلیم‌ها، بنا بر ذائقه مخاطب و بهره‌گیری از ادبیات پایه و همچنین با توجه به طیف مخاطبانی که دارند، ممکن است پیروی از این سلسله اصول و قواعد به گونه‌ای دیگر رقم بخورد یا این اصول و عوامل رنگ و بوی دیگری به خود بگیرد. در عین حال نمی‌توان این اصول را به شکل دقیق از هم تفکیک کرد.
خبرنویسی چطور؟ این عنصر در روزنامه‌نگاری چه اصول و قواعدی دارد؟
موضوع خبرنویسی، همانطور که مستحضرید، با مقوله گزارش‌نویسی سراسر متفاوت است. نمی‌توان در یک قاب و قالب برای هر دو اظهار نظر کرد. در گزارش‌نویسی مهم است که به تناسب سوژه، اُبژه و عینیتی که با آن سر و کار داریم، به عنوان گزارش‌نویس، در مرز بین اُبژه و سوژه حرکت کنیم. حرکت شما میان این دو به شما می‌آموزد که با توجه به حساسیتی که می‌خواهید در اندیشه و ذهن مخاطب ایجاد کنید، شروع‌تان با یک ضرب‌آهنگ باشد یا تعلیق. اگر تصریح باشد که جایی برای تعلیق وجود ندارد. اگر با ضرب‌آهنگ وارد شوید، با توصیفی زیبا شروع کرده‌اید. با آن توصیف وارد موضوعی شده‌اید که برای مخاطب جذابیت‌های متنوعی دارد. انواع گزارش هم با یکدیگر متفاوت است. یک بار گزارش ما توصیفی و زمینه گزارش ما اجتماعی است. این با گزارش اقتصادی که می‌تواند مبتنی بر آمار و ارقام باشد، متفاوت است. در عین حال یک گزارش تحقیقی هم شیوه دیگری از نوشتن را می‌طلبد. بنابراین وقتی انواع گزارش را در نظر می‌گیریم، بنا به تناسب انواع گزارش، ادبیات‌مان را هم انتخاب می‌‌کنیم. مثلاً وقتی در گزارش اقتصادی با آمار و ارقام سر و کار داریم، به هیچ عنوان از عنصر تعلیق استفاده نمی‌کنیم. هیچ جای دنیا هم چنین نیست که یک گزارش اقتصادی مبتنی بر آمار را با تعلیق شروع کنند.
استثنایی وجود ندارد؟
مگر اینکه آن گزارشِ اقتصادی با رویکرد اجتماعی تهیه شده باشد. یعنی به هر دلیل، گزارشگر جایی به این نتیجه برسد که باید موضوعی را طرح کند و به دلیل اینکه موضوع حساسیت‌های مخاطب خاص اقتصادی را برانگیزد، او را به نوعی جذب کند. در این صورت، گزارش‌نویس تعلیق هم به کار می‌برد. مهم‌تر از همه آنها و آنچه در ایران بیش از هر چیز در گزارش‌نویسان باید به آن توجه شود، قواعد و اصول توصیف یا همان عنصر روایی (NARRATIVE) است که به آن اشاره کردید. در روایت هم البته باید تابع بسیاری اصول بود که مهم‌ترینش «OBSERVER» (مشاهده‌گری) است. شما نمی‌توانید به مشاهده‌گری بی‌توجه باشید. در عین حال ممکن است به دلیل وجود انبوه اطلاعات در اینترنت موضوعی را کمتر ببینید یا به آن کمتر توجه کنید؛ در حالی که قصد دارید با اتکا به همان مشاهده‌گری، گزارشی محکم و دارای چارچوب بسازد.
شیوه ما در گزارش‌نویسی ایرانی شبیه به کدام شیوه مرسوم در جهان است؟
هر جا که حرفه‌ای نباشیم از شیوه گزارش‌نویسی دور شده‌ایم. مثالی میزنم تا موضوع روشن شود؛ آیا جوایزی مانند پولیتزر به این موضوع توجه دارند که هر گزارشی که در اروپا نوشته می‌شود، جایزه بگیرد؟! خیر، بلکه هر جا گزارش حرفه‌ای نوشته شود، دریافت جایزه را محتمل‌تر می‌کند.
سبک خبرنویسی ما در ایران چگونه است؟
پس از آنکه همه سبک‌ها مورد آزمون و خطا قرار گرفت و انواع آن را تجربه کردیم، برای تولید خبر موفق، خبرگزاری رویترز، نوعی از خبرنویسی را با عنوان «بلوک‌نویسی» مطرح کرد. ما در ایران از این روش استفاده نمی‌کنیم یا بهره بردن از آن به ندرت اتفاق می‌افتد که این خودش یک معضل است.
در مجموع نوع خبرنویسی ما را در ایران چگونه ارزیابی می‌کنید؟
سبک خبرنویسی ما در ایران فوق‌العاده ضعیف است. ما به جای اینکه خبر را تولید کنیم، می‌گوییم «وی گفت»، «وی افزود»! چون حاضر نیستیم به شیوه‌ای غیر از آن بپردازیم. چرا که به خبرهای تولیدی پایبند نیستیم. از همان سبک‌های ساده و روایی که در مواقعی به آنها می‌گوییم «EMERGENCY NEWS» (خبرهای به‌هنگام) و «هرم وارونه» هم به‌درستی استفاده نمی‌کنیم یا به ندرت بهره می‌بریم. این بَلیه، به عنوان یک نقصان بزرگ، همچنان بر خبرنویسی ما سایه افکنده است. فاصله گرفتن از خبرهای تولیدی و رفتن به سمت «وی گفت» و «وی افزود» و خبرهای نقل قولی که آنها هم بسیار ناقص ارائه می‌شوند، فضای خبرنویسی ما را نابود کرده است. البته باید متذکر شوم که اغلب آنچه به عنوان خبر می‌شناسیم نیز خبر نیست.
چرا؟ دلیل کیفی‌اش چیست؟
چون خبر باید تابع اطلاعات باشند و نه صرفاً اظهار نظر شخص! یعنی فرقی میان خبر نقل قولی و مصاحبه خبری وجود دارد که ما در ایران آنها را رعایت نمی‌کنیم. در کتاب «شیوه‌نامه روزنامه‌نگاری» با همین انگیزه و با همین قصد کتاب را تألیف کردم. قواعد خبرنویسی را در فصل‌های اولیه کتاب به تفصیل توضیح داد‌ه‌ام تا به قواعد گزارش خبری برسیم. سپس به گزارش و فرم‌های دیگر روزنامه‌نگاری پرداخته‌ام. در آنجا عنوان کرده‌ام که ضعف ما چیست و قاعده خبرنویسی در هر سبک چگونه است. در دنیا «رویترزنویسی» یا همان «بلوک‌نویسی» سبکی است که متعلق به رویترز و مدرسه روزنامه‌نگاری رویترز و تحت لیسانس دانشگاه آکسفورد است. این سبک از ارائه و در دنیا با استقبال روبه‌رو شده است. علاوه بر این، با توجه به ظهور شبکه‌های اجتماعی در برخی موارد، نه همه رسانه‌ها بلکه برخی‌شان از «NEWS DIAMOND» (الماس خبری) استفاده میکنند. ما از این سبک‌ها کمتر بهره برده‌ایم و می‌بریم و به همان اندازه که در گزارش‌نویسی یا در گزارش خبری، کارهای حرفه‌ای و مناسب مشاهده نمی‌کنیم، در خبرنویسی، «وی گفت» و «وی افزود» لطمه سنگینی به روزنامه‌نگاری ما زده است. چندین سال است متذکر شده‌ایم که این «وی گفت» و «وی افزود» از هر حیث، روزنامه‌نگاری ما را عقب انداخته است، هم در داخل از مخاطب عقب افتاده‌ایم و هم از نظر قواعد و اصول حرفه‌ای.
به بلوک‌نویسی و الماس خبری اشاره کردید. آسوشیتدپرس را هم به عنوان نمونه مثال بزنید. کدام سبک خبرنویسی را به خبرنگاران ایرانی پیشنهاد می‌کنید؟
بلوک‌نویسی همانطور که می‌دانید در دایره یک خبرگزاری محدود نیست و به سبکی متعلق و محدود به جایی مشخص تبدیل نشده، بلکه فراگیر است. بدیهی است که بلوک‌نویسی را ترجیح می‌دهم.
چرا؟
چون شما در این سبک دست‌تان باز است. یکی از بلوک‌ها می‌تواند نقل قول باشد. اگر کسی اطلاعاتی داشته باشد، می‌توانید در نقل قول استفاده کنید. اما فراموش نکنیم که در خبرنویسی پیش از آنکه شما بگویید چه سبکی صحیح است، یک نقطه طلایی با عنوان نات گراف (NUT GRAPH) داریم.
می‌شود قدری درباره نات گراف توضیح دهید؟
پاراگراف نخست هر خبر شناسه آن خبر است. نات گراف خبر، شناسه آن محسوب می‌شود. در شناسه یعنی منِ خبرنگار مسئولیت آن خبر را بر عهده می‌گیرم. در شناسه خبری (نات گراف) چهار لایه وجود دارد: نام فرد، رسته فرد، گروه خبری و رسانه. ما در ایران اغلب، تنها دو لایه را می‌بینیم: گروه خبری و رسانه. معنایش این است که اگر در کنار گروه خبری و رسانه، نام فرد و رسته او هم باشد ما با چهار لایه مواجهیم. یعنی اگر صحبت از خبرنگار است، باید آن خبرنگار را معرفی کنیم. اگر صحبت از گزارش است، اشاره به آن گزارش داریم. باید مشخص باشد که همراه با نام کامل فرد، آن خبرنگار متعلق به کدام گروه از رسانه است که آن خبر را برعهده گرفته. دیگر معنی ندارد که بگوییم «وی گفت»! اگر قرار است بگوییم «وی افزود» پس توی خبرنگار چه کارهای؟! این فلسفه، خبر را از معنا تهی می‌کند. اگر در ایران نات گراف را رعایت کنیم و خبر را هم با نام منتشر کنیم، به خبرنگار یا گزارش‌نویس (در صورتی که رسته‌اش گزارش‌نویسی باشد) اهمیت داده‌ایم. اگر در کشورمان نات گراف شاخص و شناخته شود، مسئولیت خبر را رسانه و گروه تخصصی‌اش عهده‌دار خواهد شد و اطلاعاتی که ارائه می‌دهد، بر عهده گرفته می‌شود. دیگر معنایی ندارد پس از نات گراف بگوییم روابط عمومی فلان نهاد عنوان کرد یا بنویسیم که فلان فرد با فلان سمتش و مسئولیت افزود و گفت. در این صورت دیگر اهمیت خبرنگار کمرنگ می‌شود. امروز در دنیا به نات گراف اهمیت وافری می‌دهند. همچنین فراموش نکنیم که نمی‌توانیم بگوییم یک سبک خبری از دیگر سبک‌ها بهتر است. این بدان معناست که بلوک‌نویسی برای اکثر سبک‌های خبری پاسخگوست. اما در خاطر داشته باشیم که جایی با «EMERGENCY NEWS» (خبرهای به‌هنگام) سر و کار نداریم و می‌خواهیم اشاره کنیم که آنجا چه حال و هوایی دارد و قدری هم به جزئیات بپردازیم. در این مورد به بلوک‌نویسی نیازی نداریم. هرم وارونه هم به کار نمی‌آید. در این شیوه باید روایی بنویسیم. در خبرهای حوادث و ورزشی از این سبک به وفور استفاده می‌شود. در عین حال و در نقطه مقابل با بلوک‌نویسی (رعایت چهار لایه خبری) بسیاری از کارهای مثبت را می‌توان انجام داد تا خبرنویسی با ابژه و عینیتی که وجود دارد، به تناسب اطلاعات موجود، خبری تحسین‌برانگیز و جذاب از آب درآید.
منبع: فردارسانه
