از تزئین گلبری تا سر پیکرک انسانی در بیستمین فصل کاوش شهر سوخته

به گزارش خبرنگار ایلنا، بیستمین فصل کاوش و پژوهش در شهر سوخته با مجوز پژوهشگاه میراث‌فرهنگی در اسفند ۱۴۰۱ صادر شد و به علت‌ عدم تخصیص اعتبار لازم، گروه باستانشناسی شهرسوخته فعالیت‌های میدانی خود را به کاوش در ساختمان شمارة ۲۰ محدود کرد و به ساماندهی و طبقه‌بندی اشیاء سنگی مطالعاتی به دست آمدة محفوظ در پایگاه پرداخت. هدف از ادامة کاوش در این کارگاه شناخت معماری پیرامون بنای شمارة ۲۰، کاوش شده در سالهای ۱۳۸۸ و ۱۴۰۰ و یافتن زوایای دیگر این ساختمان و ارتباط معماری‌های الحاقی با معماری هستة اصلی ساختمان مذکور بود. کاوش‌های انجام شدة پیشین در این کارگاه تنها سه لایة باستانی را نشان داده است و فصل جاری کاوش در لایه‌های شمارة ۲ و ۳ ادامه پیدا کرد. 

«گزارش کوتاه کاوش کارگاه ۲۰ شهرسوخته، فصل بیستم، ۱۴۰۱» به همت سعید پارسائیان، صادق روستایی و سید منصور سیدسجادی در کتاب گزارش‌های بیست و یکمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران منتشر شد. در این گزارش آمده است: 

فعالیت‌های میدانی

کارگاه شمارة ۲۰ در شمال غربی بنای یادمانی، شمال شرقی گورستان و شرق منطقة موسوم به صنعتی شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری جادة زابل به زاهدان قرار دارد. 

شرح لایه‌های حفاری شده

لایة دو: این لایه دربرگیرندة لایة زیرین کف فضای ۲۲ کاوششده در فصل ۱۹ می‌باشد. خشت‌های استفاده شده در آثار معماری این دوره به اندازة ۱۱×۲۲.۴۵ سانتی‌متر بوده و عرض دیوارها بین ۶۵ تا ۴۵ سانتیمتر متغیر است. به نظر می‌رسد این بخش از معماری از معماری شاخص ساختمان بیست جدا می‌شود و روند شکل گیری جدیدی از لحاظ سکونتی و ساختاری به خود می‌گیرد. دیوارهای این لایه چفت و بست نشده و فاقد هرگونه‌اندود است. در سمت جنوب و شمال فضای ۲۸ دو اثر سوختگی حاصل از روشن نمودن آتش موقت به چشم می‌خورد. از شاخص‌های معماری این لایه استفاده از چوب‌های ترکه‌ای در لابه لای ملات بین دوخشت است که در برخی از رج‌های دیوار قابل مشاهده است. مواد فرهنگی یافت شده در لایة دو: شامل یک عدد خنجر مفرغی، مشتة سنگی کوچک، بخشی از لبة هاون سنگی و پیکرک ناقص جانوری گاو و سفالهای آن عموماً سفالهای نخودی و آجری و مربوط به اواخر دورة سه هستند و جز از آن سه قطعه سفال پُلیکرم نیز به دست آمده که یکی از آن‌ها لبة خمرة بسیار بزرگی است. در این لایه یک عدد تنور دو اجاق موقت و یک خمرة ذخیرة آذوقه کار شده در کف مربوط به فضای ۲۲ نیز به دست آمد. 

لایة سه: آثار این لایه تنها در فضای ۲۹ شمارة ۲۹ پیدا شده و مربوط به استقرار قدیمتر حاشیة ساختمان شمارة ۲۰ است. چیدمان دیوارها از نوع متداول در بناهای شهرسوخته و بدون‌اندود بودهاند. در حال حاضر از دیوارهای این ساختار ۵ ردیف خشت باقی مانده و چیدمان خشت‌ها در روی دیوار باقیمانده به صورت رج‌چین خشت طولی عرضی است. مواد فرهنگی این لایه شامل: چند عدد قطعه سفال چندرنگ، پیکرک‌های گاو، دوک گلی، درپوش گلی، گلوله‌های شمارشی، اثر مهر بانقوش هندسی و گیاهی، پیکرک گوسفند، پیکرک زن، پیکرک مرد، تیغة سنگی، فلاخن، اثر حصیر و سر پیکرک انسانی که می‌توان این سر را باتوجه به مشخصاتش همچون نمایش دو چشم کشیدة بادامی منقور، بینی تیغ‌هایی و دهانی باز با لبانی باریک اشاره کرد که بسیار شبیه پیکرک‌های سومری است. 

سفال‌های این لایه نیز عموماً آجری و نخودی ساده و منقوش با نقوش هندسی، گیاهی و بز در فرم‌های کاسه، کاسه‌های کم عمق لبه به بیرون برگشته، لیوان گلابی شکل، خمرة کوچک و بزرگ مربوط به دورة سوم استقراری شهرسوخته. 

فضای ۲۲: سطح این فضا از خاک نرم و سست و کلوخ‌های تشکیل شده است و در کنار دو ساختار چینه‌ای کاملاً فرسوده و حرارت دیده آن یک خمرة سفال محتوی مقادیری زغال و استخوان به دست آمده است. در عمق ۱۳۴ سانتیمتری آن تیغ‌های یک خنجر مفرغی دیده شده است. سفال‌های این فضا نخودی، آجری و تعدادی خاکستری است. نقشمایة سفال‌های منقوش هندسی و گیاهی است. فرم سفال‌ها بیشتر کاسه‌های ساده و پیاله است. در لابه لای سفال‌ها تعداد کمی لیوان گلابی شکل نیز به دست آمده است. 

فضای ۲۷: این فضا با جهتی شمالی جنوبی در قسمت جنوب شرقی گمانه قرار دارد که در عمق ۱۵۰ به کف رسید. نوع خاک فضا از جنس خاک نرم و کلوخ‌های همراه با قطعات سفال و مقادیری خاکستر پراکنده بود و کف آن از جنس خاک کوبیده و تقریباً سالم می‌باشد. از خصوصیات این فضا وجود تنوری کوچک بوده که مقداری زغال و خاکستر داخل آن باقیمانده و سطح بیرونی آن با خاک، حرارت دیده پوشیده شده و اطراف آن بر اثر حرارت دیدگی به رنگ قرمز روشن درآمده است. سفال‌های این فضا از نوع کاسه و خمره‌های کوچک همچنین تعدادی پیاله است. 

فضای ۲۸: این فضا در قسمت غربی ترانشه و با جهتی شمالی جنوبی قرار دارد. خاک این فضا همانند فضاهای شمارة ۲۷ و ۳۰ از جنس خاک نرم و کلوخة همراه با قطعات سفال شکسته بوده که در لابه لای آن مقادیری خاکستر و زغال به دست آمد. کف این فضا از جنس خاک نرم کوبیده و پا خرده در عمق ۱۶۰ و فاقد مواد فرهنگی شاخص بوده و سفال‌های آن در طیف نخودی و نارنجی همراه با چند عدد خرده سفال قرمزرنگ می‌باشد نقوش این دسته از سفال‌ها نیز بیشتر هندسی و گیاهی و شکل ظروف آن نیز اغلب کاسه و پیاله و تعدادی لیوان گلابی شکل و ظروف خمرهای کوچگ بوده است. دیوارهای این فضا نیز به مانند فضای شمارة ۲۷ فاقد چفت و بست واندود است. 

فضای ۲۹: این فضا اتاقی را در بر می‌گیرد که ترکیبی است از دو لایة دو و سه. جنس خاک این فضا ترکیبی از خاک نرم به همراه مقادیری کلوخه همراه با خرده‌های چوب و حصیر است. آثار به دست آمده در لایة شمارة ۲ فضای ۲۹ شامل یک عدد پیکرک گاو ناقص و یک تکه از لبة هاون سنگی و یک مشتة کوچک است و سفال‌های آن نیز به مانند مابقی سفال‌های فضاهای دیگر از نوع کاسه‌های کوچک و بزرگ، پیاله و خمره‌های کوچک است. رنگ سفال‌ها بیشتر نخودی و نارنجی و تعداد کمی سفال خاکستری و قرمز نیز قابل مشاهده است. لایة سه این مجموعه درعمق ۲۳۳ به کف می‌رسد. این لایه دربرگیرندة مواد فرهنگی شامل چند عدد قطعه سفال چندرنگ، پیکرک‌های گاو، دوک گلی، درپوش گلی، گلوله‌های شمارشی، اثر مُهر بانقوش هندسی و گیاهی، پیکرک گوسفند، پیکرک زن، پیکرک مرد، تیغة سنگی، فلاخن، اثر حصیر و سر پیکرک انسانی که این سر باتوجه به مشخصاتش همچون نمایش دو چشم کشیده بادامی منقور، بینی تیغ‌هایی و دهانی باز با لبانی باریک اشاره کرد که بسیار شبیه پیکرک‌های سومری است. 

مواد فرهنگی به دست آمده در این فضا حکایت از اهمیت داشتن این اتاق و استفاده مداوم از آن به عنوان محل زندگی دارد. خشت‌های این فضا ابعاد معمول خشت‌های شهرسوخته را دارد و از مشخصات آن استفاده از چوب‌های ترک‌های نازک به همراه ملات در لابه لای خشت‌هاست که نشان از دقت در ساختار معماری این اتاق و با اهمیت بودن آن دارد. سفال‌های لایة سه بیشتر نخودی با نقش مایه گیاهی، هندسی و جانوری است که دربرگیرندة بزهای شانه‌ای است. 

ساختارهای به دست آمده در این فصل کاوش با یکدیگر چفت و بست ندارند. خشت‌ها ساختاری معمولی دارند و باتوجه به تغییر شکل دادنشان حکایت از این دارد زمانی که کامل خشک نشده بودند در معماری از آن‌ها استفاده شده است. تنها نکات بارز در این کاوش استفاده از چوب‌های نازک در لابه لای خشت‌های معماری همراه با ملات است و نکتة حائز اهمیت دیگر که به عنوان یک احتمال ضعیف از آن یاد می‌کنیم، استفاده از پدیده‌ای نوظهور است که تاکنون در دیگر نقاط معماری شهرسوخته رویت نشده و به عنوان یک تزئین گلبری در دیوارة جنوبی فضای ۲۹ است.