جای خالی رضا عطاران، حسن فتحی، محمدحسین لطیفی، علیرضا افخمی و... در کنداکتور سریال‌های تلویزیونی/ خاطراتی که محو شدند
در دهه ۸۰، سریال‌های ماه رمضان با داستان‌های جذاب و پرداخت‌های عمیق مخاطبان زیادی را جذب می‌کردند. اما در سال‌های اخیر، تولیدات این ماه شاهد کاهش چشمگیر کیفیت در محتوا و داستان‌پردازی بوده‌اند.
از اواخر دهه هفتاد، شروع ماه رمضان همواره برای تلویزیون ایران یک فرصت ویژه برای تولید سریال‌هایی شده است که در دل مخاطبان جایگاه خاصی دارند و برای آن‌ها خاطره‌انگیزند. از اوایل دهه ۸۰، سریال‌های ماه رمضان جای خود را به‌عنوان یک رویداد تلویزیونی با مخاطب بالا پیدا کردند و نگاه سازندگان برای تولیدات مناسبتی در این ماه اوج گرفت. در این سال‌ها، تولیدات تلویزیونی به‌طور قابل‌توجهی به دنبال جلب نظر تماشاگران با داستان‌های جذاب، بازیگران محبوب و کارگردانی‌های مبتکرانه بودند. سریال‌هایی همچون «پشت‌کنکوری‌ها» (۱۳۸۱) و «بزنگاه» (۱۳۸۹) در این دوره شکوفا شدند و توانستند هم‌زمان با درام‌های خانوادگی و کمدی، مسائل اجتماعی روز را با نگاهی نو به نمایش بگذارند.
اما طی سال‌های اخیر، باوجود تغییرات چشمگیر در تکنولوژی‌های ساخت سریال و پیشرفت‌های فنی در تولید، این روند دچار تحولاتی شد که بسیاری از تحلیلگران آن را به کاهش کیفیت سریال‌های ماه رمضان نسبت داده‌اند. در مقایسه با گذشته، تولیدات تلویزیونی امروز از لحاظ محتوایی و داستانی دچار افت چشم‌گیری شده‌اند. برای مثال، سریال‌هایی چون «بچه مهندس» (۱۴۰۰) و «خوش‌نام»(۱۴۰۰) و... نتوانستند در چند سال اخیر آن جذابیتی را که روزی سریال‌های ماه رمضان برای مخاطب داشتند، ایجاد کنند. سریال‌هایی که مردم را دورهم جمع می‌کردند و میزان مخاطبانشان به صورتی بود که در رقابت با یک‌دیگر قرار می‌گرفتند، دیگر سال‌هاست روی آنتن تلویزیون نرفته‌اند.
در این بررسی، قصد داریم نگاهی به سریال‌های ماه رمضان از دهه ۸۰ تا به امروز بیندازیم و کیفیت و کمیت تولیدات تلویزیونی را در این ماه مبارک بررسی کنیم.
دهه ۸۰: دوران شکوفایی سریال‌های ماه رمضان
سریال «گم‌گشته» تولید سال ۱۳۸۰، در ماه رمضان همان سال از شبکه سه سیما پخش شد. این سریال به کارگردانی رامبد جوان با طنز خاص خود مورد توجه قرار گرفت و مخاطبان زیادی را جذب کرد. در این پروژه بود که رامبد جوان نشان داد توانمندی‌هایش صرفاً به بازیگری محدود نمی‌شود و می‌تواند در کارگردانی نیز عملکرد خوبی داشته باشد.
یکی از نکات جالب این سریال، موسیقی تیتراژ آن بود که توسط مجید اخشابی خوانده شد و بسیار مورد توجه قرار گرفت. آتیلا پسیانی، آتنه فقیه‌نصیری، فرامرز صدیقی و... بازیگران این سریال بودند. سریال، داستان مردی خلاف‌کار را روایت می‌کند که برای فرار از مشکلات، جای فردی دیگر را می‌گیرد، اما در مسیر این تغییر، زندگی‌اش دگرگون می‌شود. یکی از دلایل موفقیت این سریال، ترکیب طنز و داستان جذاب بود که باعث استقبال خوب مخاطبان شد.
«خانه‌به‌دوش» سریال دیگر شبکه سه بود که در سال ۱۳۸۳ به مناسبت ایام ماه رمضان از تلویزیون پخش شد. این سریال به کارگردانی و نویسندگی رضا عطاران یکی از پربیننده‌ترین سریال‌های مناسبتی تلویزیون است. یکی از دلایل موفقیت این سریال، سبک دیالوگ‌گویی حمید لولایی بود که حتی امروز پس از گذشت سال‌های طولانی، هنوز در فضای مجازی پخش می‌شوند و مورد توجه مخاطبان هستند.
حمید لولایی، مریم امیرجلالی، علی صادقی و رضا عطاران بازیگران این سریال بودند و داستان، روایت‌گر زندگی مردی ساده‌لوح است که برای تأمین زندگی خانواده‌اش وارد ماجراهای عجیبی می‌شود.
«او یک فرشته بود» به کارگردانی علیرضا افخمی و نویسندگی علیرضا کاظمی‌پور، محصول سال ۱۳۸۴ شبکه دو بود که در ماه رمضان روی آنتن رفت. این سریال که ژانری ماورایی داشت، توانست سبکی جدید را وارد تلویزیون کند و تأثیر قابل‌توجهی روی آثار بعد از خود بگذارد؛ در واقع، حضور جن در قالب انسان نخستین بار در این سریال در تلویزیون اتفاق افتاد. حسن جوهرچی، بهاره افشاری، مریم کاویانی و... بازیگرانی بودند که در این سریال حضور داشتند.
«صاحبدلان» سریالی با تم عرفانی بود که در سال ۱۳۸۵ توسط محمدحسین لطیفی ساخته شد و از شبکه یک سیما پخش شد.
یکی از مواردی که در این سریال مورد ستایش و تحسین قرار گرفت استفاده از داستان حضرت یوسف به شکلی مدرن و امروزی بود.
بازیگران این سریال حسین محجوب، سیما تیرانداز، باران کوثری، پوریا پورسرخ بودند. داستان در مورد پیرمردی نابینا است که ایمانش باعث می‌شود مسیر زندگی افراد زیادی تغییر کند.
درست است که این سریال در مقابل سریال های طنزی که در همان سال پخش شده بود مورد اقبال قرار نگرفت ولی یکی از موف ترین سریال های رمضانی تاریخ صدا و سیما است.
«میوه ممنوعه» سریالی به کارگردانی حسن فتحی ساخته سال ۱۳۸۶ است که از شبکه دو سیما پخش شد. بازشگت حسین فتحی به تلویزیون در آن زمان بحث برانگیز بود.
این سریال با بازی علی نصیریان، هانیه توسلی، امیر جعفری، گوهر خیراندیش روایت گر زندگی مردی ثروتمند و متدین که درگیر عشقی ممنوعه می‌شود و زندگی‌اش دگرگون می‌شود است.
موضوع عشق میان‌سالی نیز و خیانت برای یک شخصیت متدین یکی از تابوشکنی های جدید صدا وسیما در آن زمان بود که بسیار مورد توجه مخاطبان قرار گرفت.
«بزنگاه» آخرین سریال رمضانی رضای عطاران بود که باز هم سبکی طنز و خانوادگی داشت. این سریال از جمله آثار عطاران بود ک به خاطر شوخی‌های صریح، انتقادهایی دریافت کرد.
رضا عطاران، حمید لولایی، مرجانه گلچین، علی صادقی بازیگران این سریال بودند و داستان سریال درمورد خانواده‌ای است که پس از فوت پدرشان دچار اختلافات مالی و خانوادگی می‌شوند. این سریال نیز از شبکه سه پخش شد.
سریال «اغما» یکی دیگر از محصولات بسیار موفق صدا و سیما برای ماه رضمان بود که در سال ۱۳۸۷ از شبکه بک پخش شد. این سریال به کارگردانی سیروس مقدم و نویسندگی علیرضا افخمی یکی دیگر از آثار ماورایی رمضان بود که درباره تقابل خیر و شر بود.
آن زمان شخصیت "ابلیس" در این سریال به شدت بسیار مورد بحث قرار گرفت. امین تارخ، حامد کمیلی، شبنم قلی‌خانی و لعیا زنگنه بازیگران این سریال بودند.
داستان در مورد جراحی است که پس از یک تصادف وارد دنیایی عجیب می‌شود و با نیروهای شیطانی مواجه می‌گردد.
سریال «جراحت» ساخته سال ۱۳۸۹ به کارگردانی محمدمهدی عسگرپور و نویسندگی سعید نعمت الله است. این سریال درام با محوریت خانواده و اختلافات نسلی از شبکه سه پخش می شد.
بازیگران این سریال امین تارخ، مهدی هاشمی، پانته‌آ بهرام و حسن پورشیرازی بودند.
دهه ۹۰: تغییرات در روند سریال‌های ماه رمضان
در دهه نود، سریال «پنج کیلومتر تا بهشت» به کارگردانی علیرضا افخمی، از سریال‌های موفقی بود که از شبکه سه سیما پخش شد. این سریال نیز رویکرد جدیدی در مورد ارواح داشت و یکی از معدود سریال‌هایی بود که مفاهیم مرگ و زندگی پس از آن را به‌طور مستقیم نمایش داد. داریوش فرهنگ، پریناز ایزدیار و مهدی سلوکی از بازیگران این سریال بودند. البته به دلیل ضعف‌هایی در باورپذیری داستان، نقدهایی به آن وارد شد.
در ماه رمضان سال ۹۱ نیز سریال «خداحافظ بچه»، سریالی اجتماعی با محوریت مسائل فرزندخواندگی، از شبکه سه پخش شد. استفاده از مضامین احساسی و خانوادگی باعث محبوبیت زیاد این سریال شد. مهراوه شریفی‌نیا، شهرام حقیقت‌دوست، بهنوش بختیاری و... از بازیگران این سریال به کارگردانی منوچهر هادی بودند.
وضعیت سریال‌های رمضان در سال‌های اخیر
این سریال‌ها، آثاری با موضوعات و ژانرهای مختلف بودند که در دهه هشتاد و نود به‌شدت پرمخاطب بودند؛ زمانی که تلویزیون هنوز می‌توانست طیف وسیعی از بینندگان را پای تلویزیون بکشاند و در ساعات پس از افطار برای آن‌ها خاطره‌سازی کند.
در چند سال اخیر اما دیگر خبری از ساخت آن‌دست از سریال‌های مناسبتی در رسانه ملی نیست؛ سریال‌هایی که از موسیقی تیتراژشان گرفته تا دیالوگ‌هایشان هنوز در ذهن مردم ماندگار است.
مشکلی که گریبان‌گیر تلویزیون شده، این است که دیگر حتی آن برنامه‌ریزی سابق توسط شبکه‌های مختلف برای مناسبت‌های خاص وجود ندارد. در شرایطی که دهه‌های قبل، ما شاهد این بودیم که حتی ژانر و سبک سریال از شبکه‌ای که آن را پخش می‌کرد، قابل حدس بود و مخاطبان نیز با اشتیاق در هر ساعت مشخص پای یک سریال می‌نشستند، تفاوت ژانر و بازیگران و تنوع آثار دیگر عملاً در سریال‌های مناسبتی دیده نمی‌شود و همین موضوع باعث شده است که رخوت خاصی در این فضا ایجاد شود.
در رمضان امسال، تا این لحظه تنها دو سریال برای ماه رمضان روی آنتن رفته‌اند و باقی آثار برای نوروز پخش خواهند شد.
یکی از سریال‌ها، «ذهن زیبا» است که از شبکه یک پخش می‌شود. کارگردان این سریال محمدرضا خردمندان است و این مجموعه به زندگی پروفسور حسین بهاروند، دانشمند حوزه سلول‌های بنیادی، می‌پردازد. امیرعلی دانایی، ساناز سعیدی و کوروش سلیمانی از جمله بازیگران این سریال هستند.
سریال «مرهم» نیز از شبکه دو پخش می‌شود. این سریال ساخته محمدرضا آهنج است و به زندگی چند طلبه و خانواده‌هایشان در شهرک پردیسان قم می‌پردازد. از جمله بازیگران این مجموعه می‌توان به نادر سلیمانی، نسیم ادبی و سپند امیرسلیمانی اشاره کرد.
این ضعف شدید در سریال‌های مناسبتی، امر نگران‌کننده‌ای است که گریبان‌گیر تلویزیون ملی شده است. باید دید آیا برنامه‌ریزان فکری برای برگرداندن مخاطبان خود، حداقل در سریال‌های مناسبتی که مهم‌ترین بخش رسانه ملی بوده است، دارند یا این اوضاع قرار است روند نزولی خود را طی کند؟
