پاسخِ پروین اعتصامی به نماینده انگلیس وقتی ایران را تحقیر کرد/ شاعری که در یک جامعه مردانه خود را تثبیت کرد

به گزارش خبرنگار ایلنا، فیلم سینمایی «معجزه پروین» به کارگردانی محمدرضا ورزی که برای اولین بار در چهل‌ودومین جشنواره فیلم فجر نمایش داده شد، به تازگی در سینماهای کشور اکران شده است.

این فیلم سینمایی روایتگر برهه‌ای از زندگی پروین اعتصامی است که  تا زمان مرگ این شاعر معاصر روایت می‌شود. مارال بنی‌آدم در این فیلم نقش پروین اعتصامی را بازی کرده که توانست برای این نقش جایزه بهترین بازیگر نقش اصلی جشنواره فجر را از آن خود کند.

آزیتا حاجیان، محمدرضا شریفی نیا، حسین پاکدل، محمد علی نجفی، امیرحسین صدیق، رامین ناصر نصیر، رضا فیاضی، بیژن بنفشه خواه، یوسف صیادی، حسام نواب صفوی، ملیکا شریفی نیا، محمدشعبان‌پور، الهه جعفری، محمدرضا شهبانی نوری، مریم ورزی، محمد ساربان، مجید جعفری، شهراد بانکی، عباس علی محمدی و امیر رضا انوریان نیز در این اثر سینمایی ایفای نقش کرده‌اند.

به بهانه اکران این فیلم سینمایی با محمدرضا ورزی گفتگویی داشتیم که در ادامه مشروح آن را از نظر می‌گذرانید:

آثار سینمایی و تلویزیونی متعددی در کارنامه شما دیده می‌شود که مربوط به تاریخ معاصر هستند. سریال «معمای شاه» از جمله آثاری است که در کارنامه شما بخشی از آن در همین دوران «معجزه پروین» روایت می‌شود. با چه دغدغه‌ای از آن دوران شخصیت پروین اعتصامی را برای روایتی سینمایی انتخاب کردید؟

من آثار زیادی تولید کرده‌ام که یکی از این آثار «معمای شاه» است. من بالای ۸ یا ۹ سریال در حوزه تاریخ معاصر کار کرده‌ام و باید بگویم «معمای شاه» یک اثر سیاسی بود و هیچ ارتباطی با «معجزه پروین» ندارد چون این فیلم اصلاً یک فیلم سیاسی نبود و من بیشتر به فضای فکری و تا حدی زندگی خصوصی این بانوی شاعره پرداخته‌ام و هیچ نکته سیاسی را دنبال نکرده‌ام.

به نظر من فیلم «معجزه پروین»‌ را نمی‌توان در کنار «معمای شاه» قرار داد، من هیچ شباهتی بین این دو اثر قائل نیستم و حتی نگرش و رویکردی که در فیلمنامه دارم هم این دو اثر با هم متفاوت هستند.

چه ویژگی‌هایی از پروین اعتصامی او را به شخصیتی ویژه در زمانه خود تبدیل می‌کند؟

من بیش از هر چیز به مقاومت یک زن در یک جامعه مردانه که مردسالاری در آن حاکم است پرداختم؛ زنی که تلاش می‌کند تا خود را در چنین جامعه‌ای تثبیت کند.

بسیاری بر این عقیده‌اند نام زن ایرانی در تاریخ همیشه با فضای آشپزخانه، ازدواج، نگهداری از بچه‌ها و... گره خورده و این فیلم می‌خواهد نشان دهد که زن ایرانی قابلیت‌های دیگری هم دارد که می‌توان به آن‌ها هم پرداخت و نمونه‌اش هم این است که خانم پروین اعتصامی دیوانی را از خودش به یادگار گذاشته، اثری که هر سال با گذشت زمان اهمیتش بیشتر می‌شود. با تأکید بر اینکه باید بگویم نگاه فمینیستی نداشتم، اینکه بخواهم به یک زن شاعر ایرانی توجه ویژه‌ای داشته باشم مدنظرم بود.

من در این فیلم تلاش چندانی برای پرداختن به زمانه پروین اعتصامی نداشتم و بر این عقیده‌ام که این شاعر متعلق به همه زمان‌هاست. با وجود اینکه سال‌هاست این شاعر در قید حیات نیست به نظر من دیوان اشعارش استمرار ماندن پروین اعتصامی و جاودانگی او است.

در چند سال اخیر نقش زنان در تحولات اجتماعی بسیار پر رنگ بوده است. آنچه که «معجزه پروین» روایت می‌کند، چقدر به این تحولات می‌تواند ارتباط داشته باشد؟

زن‌ها همیشه پر رنگ بوده‌اند و من آن را به این چند سال محدود نمی‌کنم. از این منظر که بخواهیم حضور زنان در اجتماع را در نظر بگیریم به اعتقاد من نگاه به زن پس از انقلاب اسلامی بسیار بهتر از قبل آن بود.

اگر بخواهیم نگاهی به مفاخر معاصر ایرانی داشته باشیم، حضور زنان در بین آن‌ها کاملاً پر رنگ است. من از خانم مریم میرزاخانی به عنوان یکی از مفاخر بزرگ کشورمان یاد می‌کنم و انتقادم این است که چنین شخصیت ارزشمندی را نتوانستیم حفظ کنیم و بیگانگان او را جذب کردند. اخیراً حتی خبری شنیده می‌شود که ایشان تمایل به بازگشت داشته و می‌توان این احتمال را هم در نظر گرفت که به همین دلیل او را از بین برده‌اند. به هر شکل من بر این عقیده‌ام که ما باید این شخصیت را از ابتدا حفظ می‌کردیم و اینکه نتوانستیم این کار را انجام دهیم نقدهای بسیاری بر ما وارد است.

شخصیت خانم پروین اعتصامی هم به شکل دیگری در جامعه آن زمان با چالش‌هایی روبرو بود، در آن جامعه سعی بر منکوب کردن و نادیده گرفتن ایشان بود ولی آن مقاومت و ایستادگی که این زن داشت موجب تثبیت شدن پروین اعتصامی در تاریخ شد.

من با حضور بانوان جناحی و سیاسی برخورد نمی‌کنم و نگاه به زنان از زاویه سیاسی را درست نمی‌دانم و به همین دلیل صد در صد نگاهم به پروین اعتصامی از زاویه اجتماعی است چراکه در درجه اول اجتماع ایران در آن زمان با حضور بانوان مشکل داشت.

پروین اعتصامی به همین دلیل مجبور است که از نامی مردانه برای خود استفاده کند و در فیلم «معجزه پروین» شاهد هستیم که این شخصیت در صحبت با یک شخصیت انگلیسی به موارد مشابهی چون جورج الیوت در انگلیس اشاره می‌کند. آیا این موارد را نمی‌توان سیاسی دانست؟

در این صحنه پروین از خودش دفاع می‌کند. این مکالمه و صحنه‌ای که مشاهده می‌کنید کاملاً بر اساس واقعیت نوشته شده است؛ نماینده انگلیس برای تحقیر ایران به شکلی تحقیرآمیز ابراز خوشحالی می‌کند از اینکه در ایران زنی توانسته به چنین جایگاهی برسد و خانم پروین به این فرد پاسخ دقیقی می‌دهد و می‌گوید که در کشور شما وضعیت بدتر است و به همین دلیل کسی چون جورج الیوت را مثال می‌زند.

همین امروز هم اگر دقت کنیم بسیاری از ما به سیاه‌نمایی از کشورمان مشغول هستیم و بیگانگان هم عملیات روانی خوبی انجام می‌دهند اما اگر حتی به پیشرفته‌ترین کشور اروپایی ورود کنید کشوری چون آلمان در مسائل اجتماعی خود با چالش‌های بسیاری روبرو است و این چالش‌ها در دیگر کشورها هم هست. در واقع پروین در این سکانس به نماینده انگلیس تلنگر می‌زند و تأکید می‌کند که شما از ما وضع بهتری ندارید.

پروین اعتصامی با وجود اینکه خیلی زن محجوب و باحیایی بود همیشه در بحث‌ها جواب‌های محکمی داشت.

آیا می‌توان «معجزه پروین» را با توجه به ریتم و لحن فیلم، اثری شاعرانه دانست؟

بله من سعی کردم به این ریتم و لحن شاعرانه برسم.

آیا ماجراهای زندگی پروین اعتصامی، حواشی و فراز و فرودهای این زندگی که شاید آرام و کم حاشیه بوده، شما را به سمت این ریتم و لحن برد؟

زندگی پروین اعتصامی فراز و فرودهای کمی نداشت. کتاب «تهمت شاعری» به قلم یکی از منتقدان آثار پروین نوشته شده که متأسفانه در بازار نیست و من فایل پی‌دی‌اف این کتاب را تهیه کردم و پرینت گرفتم. محتوای این کتاب گویای این است که خانم پروین اعتصامی در زمان حیاتش چه چالش‌هایی داشته است.

یکی از کسانیکه برای او چالش ایجاد می‌کرده، نگارنده همین کتاب آقای فضل الله گرگانی متخلص به «شنیده» بوده است. من فکر می‌کنم زندگی پروین به چند بخش تقسیم می‌شود که ما یک دوره از این زندگی را به تصویر کشیدیم که البته دوره مهمی است.

به عقیده من شروع کار پروین از دوران کودکی‌اش بوده، او از همان دوران توانست مورد توجه قرار بگیرد؛ در درجه اول پدرش توانست به استعداد او پی ببرد، در درجه بعدی کسانیکه با پدر ایشان معاشر بودند به این استعداد پی بردند، کسانی چون مرحوم علامه دهخدا، ملک‌الشعرای بهار و... از مشوقیان پروین از دوران کودکی بودند. خانواده پروین در شش سالگی او از تبریز به تهران مهاجرت می‌کنند، پدر او وکیل مجلس بود و شخصیت مهمی به حساب می‌آمد، صاحب نشریه بهار بود و آثار بسیار فاخر ادبی را ترجمه می‌کرد و اولین کسی بود که رمان «بی‌نوایان» ویکتور هوگو را ترجمه کرد که البته در آن زمان به اسم دیگری ترجمه شد. پروین در چنین خانواده‌ای رشد می‌کند و این نکته مهمی است که باید در نظر داشته باشیم.

به طور کل باید بگویم که زندگی این شاعر معاصر کشور ما بر خلاف آنچه که تصور می‌شود پر فراز و نشیب بوده و او به همین واسطه که زنی است که شاعر بودن را انتخاب کرده با چالش‌های بسیاری روبرو بود.

در این فیلم شخصیت آگرین نقشی کلیدی پیدا می‌کند که پروین در جایگاه حامی این زن قرار می‌گیرد. آیا قصه پروین و این زن واقعیت دارد؟

این قصه در دل فیلم کاملاً از تخیل من آمده است. آگرین نمادی اجتماعی در این فیلم است. پروین به آدم‌های ضعیف توجه ویژه‌ای داشت و این در اشعار پروین هم مشهود است.

من تصمیم گرفتم شخصیتی بر اساس این توجهات پروین شخصیتی طراحی کنم و به کاراکتر آگرین رسیدم که از قشر محروم جامعه است، قشری که پروین برای آن بسیار غصه می‌خورد و نسبت به آن دغدغه‌مند بود.

البته که در سینما چنین اتفاقی مرسوم است، سینما کتاب تاریخ نیست و من سعی کردم فیلم سینمایی بسازم و به همین دلیل باید با زبان سینمایی اثرم را خلق می‌کردم و در سینما نویسنده این اجازه را دارد که تفکر شخصیتش را به کاراکتر تبدیل کند و وقتی با ابزار سینما وارد زندگی پروین اعتصامی شده‌ام، بخشی از افکار او را هم با شخصیت آگرین به تصویر کشیدم.

در کارنامه شما شخصیت‌های تاریخی بسیاری به چشم می‌خورند و شاید پروین اعتصامی در بین آن‌ها متفاوت‌ترین شخصیت باشد. «معجزه پروین» در کارنامه شما چه جایگاهی دارد؟

بله این فیلم در کارنامه من اثر متفاوتی است. بیوگرافی در کارنامه من نقش مهمی دارد، من در مورد مفاخر ایران آثار متفاوتی ساخته‌ام اما در بین شخصیت‌های ادبی تنها به دو نفر پرداخته‌ام که غیر از پروین می‌توان به علامه دهخدا اشاره کرد. سال ۸۶ فیلمی برای تلویزیون با عنوان «دهخدا» ساختم که آقای سعید نیک‌پور نقش دهخدا را بازی کرد و معمولاً در ایامی که سالگرد دهخدا است از تلویزیون پخش می‌شود.

من به مفاخر سیاسی مثل امیر کبیر، مفاخر مبارزی مثل ستارخان و... پرداخته‌ام. در کارنامه من روایت بخش‌هایی از زندگی نخبه‌هایی سیاسی چون دکتر مصدق وجود دارد که نگاهی مثبت هم به این شخصیت وطن‌پرست داشتم و معتقدم هر شخصیت سیاسی می‌تواند اشتباهاتی داشته باشد اما او را با تمام اقداماتی که داشته دارای یک کارنامه سیاسی درخشان می‌دانم. عباس میرزا نایب‌السلطنه شخصیتی است که در سریال «تبریز در مه» به آن پرداختم و آنقدر نگاهی جدی به این شخصیت داشتم که باعث شد شهرداری تبریز در آن زمان پارکی به نام عباس‌میرزا نامگذاری کند.

ما در موقعیت یک فیلمساز رسالتمان این است که فضایی را فراهم کنیم که تماشاگر تشویق به تحقیق و پژوهش بیشتر درباره تاریخ یا شخصیتی تاریخی شود. من هم مثل هر فیلمسازی نگاه خودم را به تاریخ دارم اما مبنای نگاه من در پرداختن به تاریخ تخیل نیست بلکه مبنای روایت من اسناد، خاطرات، مطالعات و پژوهش است و طبیعتاً این مبنا را باید دراماتیزه کنم چرا که در غیر این صورت نمی‌توان به آن اثر یک فیلم سینمایی داستانی گفت.

نکته پایانی...

از مردم عزیز کشورم دعوت می‌کنم تا وقت بگذارند و فیلم‌هایی که درباره مفاخر کشورمان تولید می‌شوند را با رفتن به سینماها حمایت کنند تا دیگر فیلمسازان هم تشویق به تولید چنین آثاری شوند. به عقیده من قطعاً این تولیدات به نفع فرهنگ و هنر این جامعه است.

ما نمونه‌های دیگر هم از این تولیدات داشتیم، «معجزه پروین» اولین نبوده و آخرین هم نخواهد بود. مرحوم علی حاتمی «کمال‌الملک» را ساخت، کیوان رهگذار سریال «بوعلی سینا» را ساخت که نسخه‌ای سینمایی هم دارد، «جهان پهلوان تختی» هم فیلم واقعاً خوبی بود. ما مفاخر نظامی بسیاری هم داریم و فیلم‌های بیوگرافی خوبی هم درباره این شخصیت‌ها که جانشان را برای امنیت و تمامیت ارزی این کشور فدا کردند، ساخته شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به آثاری چون «غریب» اشاره کرد که اثری شریف درباره زندگی «شهید بروجردی» بود یا فیلم «موقعیت مهدی» که واقعاً اثر باکیفیتی بود. فیلم «منصور» هم اثری شریف و باکیفیت بود، فیلمی که به اقدامات سازنده شهید ستاری می‌پرداخت و نشان می‌داد که این شهید بزرگوار چقدر زحمت کشید تا موقعیتی را به وجود بیاورد که ما وارد مرحله خودکفایی نظامی شویم. مردم این شخصیت‌ها را به خوبی نمی‌شناسند و معمولاً از نام شهید ستاری یاد یک اتوبان در تهران می‌افتند در حالیکه فیلمی چون «منصور» است که می‌تواند چنین شخصیتی را به جامعه بشناساند و این یک کار بسیار مهم و ارزشمند است که من از همه تولیدکنندگان این اثر تشکر می‌کنم. خوشبختانه اکثر این آثار هم فیلم‌های باکیفیتی هستند که به خوبی شخصیت‌های مدنظر خود را معرفی می‌کنند.

این آثار بیوگرافی واقعاً فیلم‌های ارزشمندی هستند و به تازگی فیلمی درباره شهید صیاد شیرازی در حال ساخت است که دوستم آقای جواد افشار کارگردانی این اثر را برعهده دارد و شنیده‌ام که واقعاً اثر جالب توجهی شده و امیدوارم امسال در جشنواره فیلم فجر بدرخشد و مورد توجه مردم قرار بگیرد چون شناخت شخصیت‌هایی چون شهید صیاد شیرازی بسیار ارزشمند است. به نظر من مفاخر ما فقط شخصیت‌های فرهنگی، هنری، علمی و... نیستند، ما باید به مفاخر سیاسی و نظامی‌مان هم توجه داشته باشیم و حتماً لازم است درباره شخصیت‌هایی چون شهید تهرانی مقدم که دانشمند بزرگی بود هم فیلم ساخته شود.