تاریخچه خط کوفی و ایجاد قلم خط کوفی

ایلنا: «سنگ نوشته های کوفی: فرهنگ، خط، گرافیک؛ تحلیل هنری خط کوفی بر سنگ نوشته های کوفی» عنوان جدید کتابی است که به قلم «سید محمد وحید موسوی جزایری» با کمک دو نویسنده دیگر آبانماه ۱۳۹۲ در نیویورک به زبان انگلیسی چاپ شده است.

به گزارش ایلنا، بیشتر سنگ‌های مورد اشاره این کتاب، در استان یزد قرار دارند؛ از این پژوهشگر، خوشنویس و نویسنده، کتاب های دیگری نیز درباره خط کوفی در سال های اخیر منتشر شده است.

بهاءالدین خرمشاهی درباره وی می‌نویسد: «استاد سید وحید موسوی‌جزایری‌ احیاگر خط‌کوفی‌با افزایش‌ بسی‌ آرایه‌های‌ گرافیکی‌ امروزه‌پسند است‌». استاد بهرام کلهرنیا در بهمن سال ۸۹ می‌گوید: «هجرانی خوان امروز ما، سید وحید جزایری است که از رنج‌های فرهنگ و کاستی‌ها می‌گوید، نه از بودن‌ها».

توضیح و تفسیر ارزش‌های تاریخی - هنری و روند شکل گیری متفاوت سنگ نوشته‌ها در مقایسه با دیگر تولیدات کوفی، خاستگاه اصلی تحقیقی است که بر آثار سنگ مزارهای کوفی در کتاب جدید صورت گرفته است.

موضوع اصلی این کتاب، تحلیل اختصاصی و جداگانه‌ی آثاری از سنگ مزارهای کوفی متعلق به ایران است که هر یک، به دوره‌ی تاریخی مشخص و اغلب متفاوتی تعلق دارند. در این کتاب، علاوه بر موضوع خوش نویسی و بررسی ارزش‌های قابل تحلیل متن هر یک از آثار ارائه شده، کیفیت نقوش تزئینی برخی از نمونه‌ها نیز، مورد توجه جدی نویسندگان این کتاب قرار گرفته است. ارائه‌ی واژه‌نامه‌ی تخصصی خوشنویسی، دیگر بخش قابل تأمل این کتاب است.

افزون بر آن، کشف قلم خط کوفی از سوی موسوی جزایری و «رمزگشایی تراش قلم خط کوفی اولیه» در سال ۱۳۷۲ از دستاوردهای دیگر اوست، که تحولی عظیم در دانش هنرمند معاصر ایجاد کرده است.

این کتاب بهانه‌ای شد برای گفتگوی ایلنا با سیدمحمد وحید موسوی جزایری.

* " قلم خط کوفی " چیست و تفاوت آن با خط کوفی در چیست؟

_ _ اولین نوع خط کوفی به نام «خط کوفی اولیه»، به عنوان مادر خط کوفی و مادر خط های نسخ، ثلث، محقق و ریحان و… به تدریج دارای تراش مخصوصی شد. رواج استفاده از این تراش در دست نوشته‌های کوفی اولیه، به دوره‌ی اوج شکوفایی این شیوه در قرون دوم و سوم هجری بازمی‌گردد.

چگونگی رسیدن به این «تراش مخصوص» صدها سال بود که از تاریخ هنر مسلمانان و ایرانیان مفقود شده بود. به همین دلیل، محققانی همچون خانم «آنه ماری شیمل» و آقای «مارتین لینگز» بر این باور بودند که «خط کوفی اولیه» را به وسیله ابزارهایی مانند شابلون می‌کشیدند و سپس داخل حروف را با جوهر پر می‌کردند. زیرا جزئیات به کار رفته در دست نوشته‌های قرن دوم و سوم، به واقع متحیر کننده و دور از ذهن است.

اما در سال ۱۳۷۲ بود که پس از ماه‌ها تلاش و جستجو در مخزن یکی از موزه‌های تهران، بطور اتفاقی توانستم به تاریخی شگرف در عرصه‌ی دست نوشته‌های کوفی پی ببرم. این اتفاق شگرف معاصر، «رمزگشایی تراش قلم خط کوفی اولیه» بود. امروزه هنرجویان می‌توانند - بی کم و کاست - همچون نخستین کاتبان خط کوفی که در حدود چهارده قرن پیش می‌زیستند، دوباره متون کهن را به همان روش کهن، بازتولید و خوشنویسی کنند. این یافته‌ای بسیار ارزشمند است و هنوز بسیاری از محققان تاریخ و هنر ایران، از آن بی‌خبرند.

استاد بهرام کلهرنیا در این باره می‌نویسد: «سال ۱۳۷۲ سید وحید موسوی جزایری، گنجی در جزیره‌ی یکه و دور دست وجودش یافت… چند جور می توانی قلمی را بتراشی که خط نویسی را بسازی؟ چند گونه می‌توانی در شکل تراش ترفندی بزنی که چیزی گم شده را باز بیافریند؟ … راز تراش گم شده‌ی قلم کوفی نویس بعد از گذشت چند صد سال، شکل ساده‌ی چند چوب و قلم نی بود که با تغییر زاویه‌ای عجیب و درک نشدنی و در چند سو تراش خورده، در میان دستان وحید موسوی جزایری خودنمایی می‌کرد… حالا می‌توانستی «کوفی» بنویسی. باید جشن گرفته می‌شد، باید همه جا جار می‌زدی که بیایید و ببینید شکوه دوباره یافته شده را …. قلم کوفی نویس بعد از چند سده بیدار شده است. ارزش‌های گرافیکی این قلم بار دیگر چشم‌ها را خواهد نواخت. شاید نتوانیم با این قلم امور جاری و روزمره را بنگاریم! اما قطعا مواجهه‌ی مجدد با ویژگی‌های بازپدید آن سبب پیدایی چشم اندازهای بدیع و نو خواهد شد. شاید ارزش‌های گرافیکی با نیروی فراوان این خط راهنمای ایجاد طراحی‌های جدید شود. شاید نوازش‌های زیبایی شناسانه‌ی آن، پالایش جدیدی باشد، در این آشوب تاریک هزاره ی نو».

* وقتی می‌گوییم خط کوفی، این دقیقا به چه معنایی است؟

_ _ خطوط کوفی، مجموعه‌ای بسیار متنوع از شیوه‌ها و تولیدات تاریخی گوناگونی هستند که از نخستین سال‌های هجری، تا چندین قرن پس از آن، در میان جوامع تاریخی مسلمانان رایج بودند. خطوط کوفی، زمینه‌های کاربردی - اجتماعی جوامع مختلف را در عرصه مکتوبات برای چندین قرن، پاسخگو بودند. خطوط کوفی، علاوه بر دست نوشته ها که بر پوست حیوانات به نگارش در می‌آمدند، در سفالینه‌ها، سکه‌ها، کتیبه‌های ابنیه، صنایع فلزی، تولیدات چوبی و نظایر آنها کاربردی به غایت پرشکوه داشتند.

موضوع خط کوفی از دو دیدگاه مختلف، قابل بررسی و ارزیابی است. جنبه‌ی نخست این موضوع، کاربردهای تاریخی و اشتراک خیره کننده‌ای است که بدون استثناء، تمام جوامع تاریخی گوناگون مسلمان - و حتی ملت‌های غیرمسلمان - از موهبت حضور جدی آن در عرصه ی مکتوبات برخوردار بودند. موضوع دیگر، تأثیراتی است که خطوط کوفی بر سرنوشت الفبای این جوامع به بار آورد. خاستگاه الفبای امروزی که ما همه روزه با انواع گوناگونی از آن مواجه هستیم، همان جریانی است که از خط کوفی آغاز شده بود.

عناصر بصری به کار رفته در الفبای خطوط کوفی، ریشه ی امروزین خط های فارسی، عربی، ترکی عثمانی، اردو و پشتو است. به بیان دیگر، تمام کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا و بخش‌های وسیعی از هندوستان، قرن‌ها از این خط استفاده کرده‌اند. به همین دلیل، می‌بایست از این خط به عنوان یکی از مهمترین میراثمشترک فرهنگی بسیار با دوام یاد کرد.

* قدمت این خط به چه زمانی برمی‌گردد و دچار چه تحولاتی شده است؟

_ _ نخستین تلاش مسلمانان برای ثبت و ضبط آیات قرآن، به وسیله شیوه نوشتاری نوظهوری صورت می‌گرفت که بعدها، از آن به عنوان خط «کوفی اولیه» یاد کردند. خاستگاه پیش از اسلام خط کوفی اولیه، خط " نبطی متأخر " است که از قبایلی با همین نام، گرفته شده بود. بدین ترتیب، از کوفی اولیه می‌بایست به عنوان منشاء اصلی بخش عمده‌ای از رخدادهای خوشنویسانه در تمام سرزمین‌های مسلمانان بود.

خط نبطی متأخر، الگویی خام و به شدت ابتدایی از جریانی بود که بعدها در قالب خط «کوفی اولیه» به یکپارچگی، نظم و قاعده‌مندی نیرومندی رسید. معدود آثار به جای مانده از خط «نبطی متأخر»، قاعده‌های تماماً هندسی و نامنعطف در الفبا دارند. تلاش خوش نویسان مسلمان در ایجاد تغییراتی بر حسب ساختاری زیباشناسانه، موجب ارتقاء همه جانبه‌ی این خط –نبطی متأخر - شد.

* نقش این خط روی اشیا دوران پس از اسلام چیست؟ آیا در کتابها یا اشیا شاهد آن هستیم؟

_ _ با وجودی که واژه‌ی «خط کوفی» مترادف و تداعی کننده‌ی تولیدات اغلب مهمی چون دست نوشته‌ها و کتیبه‌های بناهاست، با این حال، کاربرد تاریخی و منحصر به فرد این خط فراتر از دست نوشته‌ها و کتیبه‌های بناهاست. بررسی کاربرد تاریخی این خط، از حضور متداول و اجتماعی این سبک، تا دوران صفویه خبر می‌دهد. چنانچه می‌دانید، این تاریخ، معادل با بیش از دو سوم تاریخ تمام مکتوباتی است که از دوره‌ی اسلامی آغاز شده و تاکنون نیز ادامه داشته است.

این خط بدون استثناء، بر هر شیئی را که قابلیت درج متن نوشته‌ای بر آن داشت، شامل می‌شود. این ویژگی، نشانگر مهمترین تفاوت حضور اجتماعی مکتوبات نسبت به دوره‌های پس از آن خواهد بود. دست نوشته‌ها، سکه‌ها، سفال نوشته‌های بی‌مانند، انواع صنایع دستی همچون تولیدات فلزی متنوع، گوی‌های ستاره شناسی(اسطرلاب)، آثار گچبری، سنگ نوشته‌ها(همچون سنگ قبرها و سنگ محراب و سنگ فرمان‌ها)، و بر هر شیء گرانبهای دیگر، برخی از اجزاء تشکیل دهنده‌ی جهان نوشتاری کوفی هستند. به بیانی، هیچ سبک دیگری(همچون نستعلیق، ثلثو نسخ) نتوانسته‌اند مانند خط کوفی بر اشیای این گونه متعدد و متنوع تجلی یابند.

از دیدگاه پژوهشی، حضور اجتماعی و کارکردهای تاریخی خط کوفی، جریانی کاملاً انحصاری از مجموعه خطوطی با قابلیت‌های گوناگونی بود که با ظهور سبک‌های نوین پس از آن، به تدریج زمینه‌ی حضور اجتماعی مکتوبات نیز دستخوش تغییراتی اساسی و قابل مطالعه شدند. در مجموع، روند تاریخی یاد شده، متأسفانه به تدریجِ تمام، به ایجاد محدودیت‌های اجتماعی و حضور کم اثرتر تولیدات خوش نویسانه منجر شد.

* چرا کتب منتشر شده در مورد خط کوفی اندک است؟

_ _ دلایل متعددی وجود دارد. پراکندگی غیرقابل تصور منابع قابل مطالعه در این زمینه، شاید نخستین دشواری پیش روی هر پژوهنده باشد. بی‌تردید، تنوع بیش از حد خطوط کوفی نیز، انسجام بخشیدن به مطالعات نظری این عرصه را با دشواری ویژه‌ای روبرو خواهد کرد.

خط و خوشنویسی برای مسلمانان دارای اهمیت فراوانی است، و در اروپا معماری و نقاشی جذابیت بیشتری دارند. بیشتر تحقیقات فرهنگ ایران را یا اروپاییان انجام داده‌اند، یا آن که پژوهندگان ایرانی یا مسلمان آشنا با هنر اسلامی، به نوعی، دنباله‌رو جریان تحقیقاتی ارزشمندی بوده‌اند که غربی‌ها پیش‌تر در پیش گرفته بودند(که کمتر وارد مباحثمرتبط با خط و خوشنویسی می‌شدند).

از سوی دیگر، یک پژوهنده‌ی غربی برای آشنایی و درک خط ایرانی، بی‌شک نیاز به مطالعات بیشتری دارد، تا مطالعه بر آثار معماری. شناخت الزامی الفبا به عنوان مقدمه‌ای برای درک هر چه مناسب‌تر یک عرصه‌ی تخصصی همانند نسخه شناسی و یا دیگر مباحثمرتبط با آن است، که برای هر محققی آسان نیست. در حقیقت، دشواری این مسیر سبب شده است تا در مقایسه با معماری یا نقاشی ایرانی، مطالعات صورت گرفته توسط دانشمندان غیرایرانی در این زمینه، بسیار کمتر از موضوعات دیگر باشد.

به تعبیری دیگر، لازمه‌ی بررسی و پژوهش در زمینه‌ی سیر تحول خطوط در جوامع مسلمان، نیازمند مهارت مکملی است که آن، چیزی جز امکان ایجاد و ارتباط معنایی با متون نخواهد بود. به دلیل آشنایی الفبایی محدودتری که اغلب پژوهندگاه غیرمسلمان با این موضوع داشتند، طبیعتاً فرصت‌های مطالعاتی به نسبت کم تری صرف چنین موضوعاتی شده است.

* چرا گسترش این خط اهمیت دارد؟ اهمیت آن در چه عواملی نهفته است؟

_ _ این خط از سویه های بسیاری، اهمیت وافری دارد:

الف) خطوط کوفی، میراثبه تمام معنا مشترک کشورهای زیادی است. از اسپانیا و شمال آفریقا گرفته تا هند و غرب چین، از آسیای میانه تا سواحل شرقی قاره آفریقا. وقتی می گوییم خط کوفی، یعنی آن که، مردمان تمام سرزمین های یاد شده نسبت به آن، خاطره ای قومی و احساس خویشاوندی ویژه ای دارند. خط کوفی، به طریقی در سرزمین های مسلمانان رواج پیدا کرد و به انگیزه هایی دیگرگونه، حتی در ممالک غیر مسلمان نیز مورد توجه قرار گرفت.

ب) بخش گسترده ای از هنر ایرانی از طریق رخدادهایی که در جهان خط کوفی به وقوع پیوست به ما رسیده است. تعبیر «هنر» در این باره، فقط منحصر به خوش نویسی نمی شود. غنی ترین تولیدات هنری، نقش مایه های شکوهمند و مکتوبات غنی از ارزش های انسانی و معرفتی، در کامل ترین شکل ممکن خود، در دوره ی رواج خطوط کوفی به منصه ی ظهور رسیدند.

ج) الفبا و خط، دارای ارزش ها و رازهای بسیاری برای پدران و مادران تاریخی ما بوده اند. تا همین چند دهه پیش در بالای درب ورودی بیشتر خانه های ایرانی، یک کتیبه خوشنویسی نوشته شده بر کاشی یا سنگ قرار داشت. حرزهایی که برای حفظ جان به کار برده می شدند، بیشتر دارای حروف الفبا بوده اند. امروزه بر حسب ناآگاهی های وافری که با تاریخ خویش پیدا کرده ایم، یا تمام این گونه رازهای تاریخی را فراموش کرده ایم و یا شاید، چیزی بیش از ارزش تزئینی یک کالای نفیس، برای ما معنا پیدا نکند. در جهان تاریخی، زندگانی مردمان با الفبا(به منزله نشانه های انسانی سرشار از ادب، پاکیزگی و اخلاق) معنا پیدا می کرد.

* آیا هنرجویان امروز در ایران از آموختن این خط استقبال کرده اند؟

_ _ اخیرا، پس از بیست سال، هنرمندان ایرانی و خارجی، اندک اندک با این خط بیشتر آشنا می شوند. هر سال تحصیلی بر تعداد دانشجویانی –در مقاطع گوناگون - که این خط را به عنوان موضوع پژوهشی خود انتخاب می کنند، افزوده می شود. در کشورهای دیگر نیز، آرم بسیاری از موزه ها و سازمان های فرهنگی و هنری با خط کوفی نگاشته می شود.

علاوه بر موضوعات یاد شده، گروه مطالعاتی ما - که متشکل از افراد خبره ای در زمینه ی تاریخ و هنرایران و اسلام هستند - در تلاش برای معرفی و ایجاد راه کارها و کارکردهای امروزین برای این خط هستیم. ما در نظر داریم تا از این خط، نه تنها به عنوان موضوعی صرفاً تاریخی، که فراتر از آن، به یک روایت اجتماعی متناسب با روزگار خویش برسیم.

* چرا کتاب جدید شما " تحلیل هنری خط کوفی بر سنگ نوشته های کوفی " به زبان انگلیسی منتشر شده؟

_ _ پیش از این نیز، تقریباً تمام کتاب های ایجانب دارای ترجمه کامل به زبان انگلیسی بوده اند، و تمام آنها همزمان به دو زبان فارسی و انگلیسی در داخل کشور چاپ می شدند. اما در مورد این کتاب، آمادگی زودتر ناشر امریکایی، سبب شد تا متن انگلیسی، پیش از متن فارسی چاپ شود. امیدواریم که متن فارسی این کتاب به زودی به زینت طبع آراسته شود.

در خصوص این رخداد فرهنگی - پژوهشی، باین این موضوع ضروری است که ترجمه معکوس(ازفارسی به انگلیسی) می تواند به ایجاد تعاملات متقابل و هر چه گسترده تر شرق شناسان و پژوهشگران ایرانیانی منجر شود. به نظر بنده و همکارانم، موضوع خط کوفی در دوره ی معاصر، ضرورتی اجتناب ناپذیر در حیطه ی ارتباطات فرهنگی و انسانی و همچنین بازشناسی آن ها به ملت های دیگری با آداب و سنت های دیگرگونه است.

به باورما، امروزه، بخش مهمی از پژوهش های فرهنگی - تاریخی اقوام گوناگون می تواند به دستاوردهایی ضروری برای رفع نیازهای فرامادی انسان معاصر تبدیل گردد. اشتراکات فرهنگی - اجتماعی تمدن های بزرگ و جوامع گوناگون، از طریق چنین روش انسان مدارانه ای، قابل تحلیل و بررسی خواهد بود. بررسی خط زیبای کوفی، متوجه ارزش هایی انسانی و بسیار فراتر از رنگ و نژاد و زبان و هر موضوع دیگری از این دست است.

براین اساس، تعاملات فرهنگی میان جوامع و اقوام که از طریق خط کوفی ثبت شده است، بسیار فراتر و بسی نیرومندتر از آن چیزی است که بتوان آن را به مرزهای جغرافیایی محدود کرد. ترجمه متون از این دیدگاه – در هر زمینه ای که باشند -، عامل ارتباطی نیرومندی است برای ارتباطات اجتماعی و انسانی در قالب فرهنگ ها و بوم های ویژه.

* هم اکنون چه کاری برای توسعه این خط انجام می دهید

_ _ اینجانب با کمک دوستان هنرمند و پژوهشگرم، علاوه بر چاپ کتاب در ایران و خارج از کشور(به زبان انگلیسی) درباره خط کوفی، دوره های سه گانه خط کوفی را برگزار می نماییم:

الف) آموزش خواندن و نگارش خط کوفی در دو جلسه ی سه ساعته.

ب) کارگاه آموزش طراحی لوگوتایپ های خط کوفی.

ج) کارگاه آموزش عملی خوش نویسی خط کوفی.

ضمنا برنامه‌های دیگری همچون اجرای همزمان خط کوفی و موسیقی سنتی را در دانشگاه تبریز اجرا کرده‌ایم و اخیرا مجموعه‌ای از آثار خوشنویسی اینجانب به عنوان نماشگاه دائمی همایش مرکزی دانشگاه علوم پزشکی تبریز، در دانشکده پزشکی این دانشگاه قرار گرفته است.

لازم به ذکر است که از طریق دو وبسایت فارسی و انگلیسی، با گروه ارزشمندی از محققان بین المللی، مشغول تکمیل کتاب‌های دیگری در این زمینه هستیم.