آیا به صرف پرداخت وام، شغل پایدار ایجاد می‌شود؟
حمایت از کارآفرین‌ها بازهم با پول‌پاشی
حمایت از کارآفرینان در دستور کار وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی قرار گرفته، اما سوال این است که طرح جدید تا چه حدی کارشناسی شده است و آیا می‌توان امیدوار بود با پرداخت تسهیلات مشاغل پایدار ایجاد شود؟
به گزارش خبرنگار ایلنا، دهه‌هاست که «حمایت از کارآفرینان» به عنوان مطالبه اصلی فعالان بازار کار و کارشناسان این حوزه تبدیل شده است. اگر اظهارنظرات مختلف درباره بازار کار را بررسی کنیم، می‌بینیم که از فعال کارفرمایی گرفته تا فعال کارگری متفق‌القولند که دولت باید با اجرای طرح‌هایی شرایط کار را بهبود ببخشد. به صورت جزئی‌تر حمایت از بنگاه‌های اقتصادی به منظور سر پا ماندن و جلوگیری از ریزش مشاغل توصیه شده و در کنار آن کارشناسان عنوان کرده‌اند باید حمایت‌های ویژه‌ای برای ایجاد کسب و کار‌های جدید و مشاغل تازه صورت گیرد. هرگاه که طرح جدیدی اجرا شده یا در شرف اجراست، این مبحث مطرح شده است که طرح‌هایی که قبلا اجرا شده‌اند چقدر اثربخش بوده‌اند؟ آیا از مشکلاتی که طرح‌های قبلی داشته‌اند درس گرفته‌ایم و چه تضمینی هست که اشتباهات قبلی تکرار و طرح جدید به انحراف کشیده نشود؟
حمایت و تشویق کارآفرینان پیشرو
هفتم مرداد امسال بود که معاون توسعه کارآفرینی و اشتغال وزیر کار از ارائه بسته سیاست‌های تشویق و حمایت از کارآفرینان پیشرو به دولت خبر داد. عیسی منصوری گفت: در بسته جدیدی که مبتنی بر حمایت از کارآفرینان تهیه شده است «کارآفرین» محور حمایت قرار می‌گیرد و حمایت‌ها معطوف به شخص کارآفرین است.
اینکه قرار است جای بنگاه‌های اقتصادی، افراد تسهیلات بگیرند، مزایا و معایبی دارد. مزیت آن این است که تسهیلات به یک طرح اقتصادی داده می‌شود که قاعدتا قابل ارزیابی است و می‌توان بررسی کرد توجیه مناسبی دارد یا نه، اما عیب کار این است که ممکن است همه چیز به همین ختم شود که طرح داده شود، وام دریافت شود، اما عملا کاری صورت نگیرد. برای جلوگیری از چنین اتفاقی باید نظارت دقیقی صورت گیرد
یازدهم شهریور سال جاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی جزئیات طرح حمایت و تشویق کارآفرینان پیشرو را اعلام کرد. بر اساس آنچه این وزارتخانه اعلام کرده پیشنهاد شده است کلیه صندوق‌های ضمانت دولتی موظفند تسهیلات مربوط به طرح‌های سرمایه‌گذاری در دست اجرای کارآفرینان پیشرو را که به تصویب بانک‌ها یا مؤسسات اعتباری می‌رسد مشروط بر اینکه اقساط معوق قبلی کارآفرینان پیشرو از ۲۵ درصد مبلغ تسهیلات درخواستی نباشد، ضمانت کنند.
نرخ بالای بیکاری و وضعیت نامناسب پایداری مشاغل در ایران اجرای طرح‌های حمایتی در زمینه کسب و کار را ضروری می‌کند به همین دلیل است که در دهه‌های اخیر دولت‌های مختلف طرح‌های زیادی را اجرا کرده‌اند؛ طرح‌هایی که در بسیاری مواقع طرح‌های موفقی نبوده‌اند و منابع را به هدر داده‌اند. در چنین شرایطی چطور می‌توان امیدوار بود طرح جدید وزارت کار به ثمر بنشیند و باعث هدر رفت منابع نشود؟
از ارزیابی دقیق تا رفع مشکلات زیربنایی
علی اکبر سیارمه (فعال کارگری) و عباس وطن پرور (فعال کارفرمایی و نماینده سابق کارفرمایان در ILO) در گفتگو با ایلنا، طرح تازه وزارت کار درباره حمایت و تشویق کارآفرینان پیشرو را ارزیابی می‌کنند.
سیارمه می‌گوید: وقتی از حمایت از کارآفرینان حرف می‌زنیم، در واقع به فکر اجرای طرحی برای ایجاد اشتغال جدید هستیم. همه می‌دانیم که مقابله با بیکاری در ایران میسر نمی‌شود مگر اینکه بیش از آنچه معمولا اتفاق می‌افتد شغل ایجاد کنیم، یعنی اینکه اگر به صورت معمول سالانه ۷۰۰ هزار تا یک میلیون شغل ایجاد می‌شود، لازم است طرح‌های ویژه‌ای برای ایجاد اشتغال بیشتر اجرا شود تا نرخ دو رقمی بیکاری کاهش یابد.
او ادامه می‌دهد: سال‌هاست که طرح‌هایی با هدف ایجاد اشتغال جدید در کشور و توسط دولت‌های مختلف اجرا شده است. وقتی قرار است طرح جدیدی اجرا شود باید یک ارزیابی مشخص از طرح‌های قبلی صورت گیرد. اغلب در این زمینه آزمون و خطا صورت گرفته و آزمون و خطا باعث هدر رفت منابع می‌شود. اکنون در شرایطی نیستیم که در خرج کردن منابع دست و دلبازی به خرج دهیم.
به گفته این فعال کارگری اینکه قرار است جای بنگاه‌های اقتصادی، افراد تسهیلات بگیرند، مزایا و معایبی دارد. مزیت آن این است که تسهیلات به یک طرح اقتصادی داده می‌شود که قاعدتا قابل ارزیابی است و می‌توان بررسی کرد توجیه مناسبی دارد یا نه، اما عیب کار این است که ممکن است همه چیز به همین ختم شود که طرح داده شود، وام دریافت شود، اما عملا کاری صورت نگیرد. برای جلوگیری از چنین اتفاقی باید نظارت دقیقی صورت گیرد.
کلیه صندوق‌های ضمانت دولتی موظفند تسهیلات مربوط به طرح‌های سرمایه‌گذاری در دست اجرای کارآفرینان پیشرو را که به تصویب بانک‌ها یا مؤسسات اعتباری می‌رسد مشروط بر اینکه اقساط معوق قبلی کارآفرینان پیشرو از ۲۵ درصد مبلغ تسهیلات درخواستی نباشد، ضمانت کنند
هر چند سیارمه موفقیت طرح حمایت از کارآفرینان پیشرو را منوط به ارزیابی و نظارت می‌داند، اما وطن‌پرور عنوان می‌کند که مشکلات حوزه کار در ایران مشکلاتی بنیادین و اساسی هستند و پیش از اجرای چنین طرح‌هایی باید آنها اصلی را رفع کرد.
او می‌گوید: کارآفرین و کارآفرین پیشرو یعنی چه؟ مشکل اول همین جاست. ما از تعابیری استفاده می‌کنیم که معانی بسیطی دارند و خود این باعث انحراف کار می‌شود.
این فعال کارفرمایی با بیان اینکه کار و کارآفرین ارزش و معنای واقعی خود را از دست داده‌اند، بیان می‌کند: در چنین شرایطی اجرای طرح‌ها به سوءاستفاده منجر می‌شود. در واقع بسیاری از افراد چون چشم‌انداز خوبی برای کار و تولید متصور نیستند، جای اینکه از یک طرح حمایتی در راستای ایجاد یا حفظ شغل بهره بگیرند، از آن سوءاستفاده می‌کنند.
او ادامه داد: برای مثال بازنشستگی زودتر برای مشاغل سخت و زیان‌آور یک طرح حمایتی است، اما شاهد این هستیم که در برخی از استان‌ها از این طرح سوءاستفاده می‌شود. برخی ادارات کار؛ افرادی را که واقعا شغل سخت و زیان‌آوری ندارند مشمول این طرح قرار داده‌اند. در مواردی کار کردن در کارگاهی که سال‌ها پیش تعطیل شده سخت و زیان‌آور محسوب شده است، حال آنکه امکان ارزیابی و راستی‌آزمایی وجود ندارد.
وطن‌پرور با تاکید بر اینکه فضای کسب و کار در ایران منفی است، عنوان می‌کند: مدام طرح‌های مختلف با صرف هزینه‌های زیادی اجرا می‌شود، اما چون ارزیابی دقیقی صورت نمی‌گیرد منابع به راحتی هدر می‌رود. این اتفاق نه در حوزه کار که در تمامی بخش‌ها رخ می‌دهد. اینطور چنین باید نتیجه گرفت که یک مشکل بنیادین وجود دارد؟
او می‌گوید: مشکل ما با اجرای یک طرح و دو طرح حل نمی‌شود، چراکه شرایط و ساختار‌ها به گونه‌ای است که طرح‌ها به انحراف کشیده می‌شود.
تمرکز بر ایجاد شغل
وجود بیش از سه میلیون بیکار در ایران و این واقعیت که سالانه بیش از یک میلیون نفر به جمعیت بیکاران افزوده می‌شود، لزوم اجرای طرح‌هایی در راستای شتاب‌بخشی به ایجاد شغل را ضروری کرده است. واقعیت این است که در حال حاضر اگر شرایط خوب پیش برود، اقتصاد ایران قادر به ایجاد حدود یک میلیون شغل در سال است. این به معنای آن است که نرخ بیکاری را تقریبا می‌توان ثابت نگه داشت، اما باید تا زمانی که تقاضای کار پایین می‌آید با نرخ دو رقمی بیکاری ساخت؟ تبعات مختلف بیکاری باعث شده که در سال‌های اخیر به صورت ویژه بر ایجاد شغل تمرکز شود. در بنگاه‌های اقتصادی اولویت با این نیست که شغل ایجاد شود، یعنی اینکه وقتی قرار است یک کارخانه یا کارگاه تولیدی ایجاد شود، طرح توجیهی آن بر ایجاد شغل تمرکز ندارد. هر چند یکی از راهکار‌های ایجاد شغل رونق تولید است و اساسا کاری که اینطور ایجاد شود، شغل مولد به حساب آمده و کیفیت بیشتری دارد، اما در مواردی باید طرح‌های توجیهی را با تمرکز به ایجاد شغل نوشت و اجرا کرد. این سیاستی است که دولت‌های مختلف در دهه‌های اخیر علاقه خاصی به آن نشان داده‌اند. اگر یک بررسی ساده انجام شود شاهد این خواهیم بود که در دولت‌های مختلف در ۲۰ سال اخیر هر ساله چند طرح کوچک و بزرگ صرفا برای ایجاد شغل جدید اجرا شده است. هر کدام از این طرح‌ها را به صورت موردی می‌توان بررسی کرد و دید چه مقدار اهداف آنها محقق شده است، اما اینکه نرخ بیکاری همچنان دو رقمی است، ثابت کننده این واقعیت است که هدف نهایی یعنی ایجاد شغل بیشتر از ظرفیت محقق نشده است. اینجاست که می‌توان بررسی دقیق‌تری انجام داد و مشخص کرد آیا این فکر که جای رونق تولید، صرفا به فکر ایجاد شغل باشیم فکر خوبی است یا اصلا چنین چیزی شدنی نیست؟
این ممکن است که با پول‌پاشی و دادن وام به انحای مختلف به صورت موقتی شغلی ایجاد کرد، اما ماندگاری یک کسب و کار و شغل منوط به این است که متغیر‌های دیگر اقتصادی نیز مورد توجه قرار گیرد. می‌توان به هر عنوان وامی به فرد یا بنگاهی داد و نظارت هم کرد تا این وام واقعا صرف راه‌اندازی یا توسعه یک کسب و کار شود، اما زمانی که تقاضایی برای محصول یا خدمت تولید شده وجود نداشته باشد، قاعدتا کسب و کار ایجاد شده شکست می‌خورد، مگر اینکه بازهم با وام خود را سر پا نگه دارد. اینطور حمایت از کسب و کار‌ها به چرخه‌ای باطل می‌افتد. منابعی که با آن می‌توان شغل مولد ایجاد کرد، صرف تسهیلاتی می‌شود که عملا در حکم اعانه است و ارزش افزوده‌ای به دنبال ندارد.
وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در طرحی جدید بر حمایت از کارآفرینان تمرکز کرده است. به نظر می‌رسد کارآفرینی مقوله‌ای نیست که تنها با دادن تسهیلات اتفاق بیفتد. کارآفرینی در شرایطی رخ می دهد که متغیر‌های مختلف دخیل در اقتصاد درست عمل کنند و مشکلی نداشته باشند. به نظر می‌رسد بازار کار در ایران بیش از آنکه به حمایت‌های این چنینی نیاز داشته باشد، نیازمند حل مشکلات زیربنایی و اساسی است. بعد از آن با ارزیابی مناسب می‌توان وام داد و شغل ایجاد کرد و امیدوار بود که مشاغل پایدار ایجاد شود.
