ایلنا گزارش می‌دهد؛
گرایش به کسبوکارهای خانگی روی دورِ تند/ صدها هزار ایرانی شاغل در خانه هیچ تشکلی ندارند
صدها هزار ایرانی در خانه کار می‌کنند، اما این افراد تشکل و اتحادیه‌ای برای پیگیری حقوق خود ندارند. اگر صاحبان مشاغل خانگی صاحب اتحادیه شوند، می‌توان امیدوار بود تعاونی‌هایی نیز برای آنها ایجاد شود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، روند اشتغال در ایران در سال‌های اخیر به این صورت بوده که روز به روز به تعداد افراد خویش‌فرما افزوده شده است. کاهش چشمگیر استخدام‌های دولتی، تمرکز زدایی از صنایع بزرگ و همچنین تکمیل زنجیره تولید در بخش‌های مختلف باعث شده که خیلی‌ها خودشان کاری را کلید بزنند، پیش ببرند و از آن درآمدزایی کنند. در چنین شرایطی شاهد فعالیت شاغلان جدا افتاده از هم هستیم که یا نیازی به همکاری اتحادیه‌ای با دیگران نمی‌بینند یا اصلا به ذهن‌شان نمی‌رسد که می‌توان یک اتحادیه ایجاد کرد و در قالب آن برخی از موارد مرتبط با شغل خود را دنبال کرد. وقتی اتحادیه‌ای وجود نداشته باشند، تعاونی‌هایی مانند تعاونی‌های مصرف و مسکن نیز وجود ندارند یا نهاد‌هایی صوری هستند که چندان به کار نمی‌آیند و چندان هم با استقبال رو‌به‌رو نمی‌شوند. صاحبان مشاغل خانگی را باید جزء شاغلانی دانست که از اتحادیه‌ها و تشکل‌ها موثر و همچنین تعاونی‌های مصرف و مسکن محروم مانده‌اند.
چند نفر در خانه کار می‌کنند؟
پیدا کردن آمار دقیقی از افرادی که در خانه کار می‌کنند امکان‌پذیر نیست، چراکه ماهیت این گونه مشاغل به این صورت است که در بسیاری موارد ثبت رسمی نمی‌شوند. این کار در ایران مشکل‌تر هم هست، چراکه بخش مهمی از مشاغل خانگی ذیل مشاغل پنهان هستند و مقاومتی در برابر شناسایی و ثبت آنها وجود دارد.
آمارهای متعددی از سهم مشاغل خانگی در اشتغال کشورهای مختلف ذکر می‌شود. بر اساس گزارش سازمان‌های بین‌المللی ۳۰ درصد کسبوکارهای خرد و متوسط را مشاغل خانگی تشکیل می‌دهند. آنطور که دفتر آمار اتحادیه اروپا اعلام کرده هلند با ۱۳.۷ درصد دارای بیشترین شاغلان خانگی است و در تمامی کشورهای عضو منطقه یورو و اتحادیه اروپا، شمار کسانی که دارای مشاغل خانگی هستند از شمار افرادی که از خانه برای دیگران کار می‌کنند، بیشتر است.
پروانه مافی (عضو فراکسیون تولید و اشتغال مجلس) درباره سهم مشاغل خانگی در اشتغال می‌گوید: گرچه آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد، اما با توجه به برآیند آمارهای ارائه شده می‌توان گفت رقمی بین ١٠ تا حداکثر ١٥ درصد از تولید ناخالص داخلی در کشور به فعالیت کسبوکارهای خرد و مشاغل خانگی و عمدتا در حوزه‌های فرهنگی، هنری، صنایع دستی، تجارت الکترونیک و تولیدی‌های کوچک اختصاص دارد.
در چند سال اخیر اجرای طرح‌های حمایتی از مشاغل خانگی منجر به ایجاد سامانه‌ای در این زمینه شده و آماری در این رابطه به دست آمده است.
تیر ماه امسال مهناز امامدادی (رئیس دبیرخانه ستاد ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی) گفت: طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ جمعا یک میلیون و ۱۵ هزار نفر در سامانه مشاغل خانگی ثبت نام کردند و ۳۸۵ هزار و ۶۶۴ نفر مجوز گرفتند. همچنین ۱۱۲ هزار و ۹۶۴ نفر موفق به اخذ تسهیلات شدند و این امر به اشتغال‌زایی ۱۶۵ هزار و ۳۲۶ نفر منجر شده است.
با وجود اینکه تشکل‌ها و اتحادیه‌ها می‌توانند نقش موثری ایفا کنند، ضعف در تشکل‌گرایی باعث شده یا اساسا تشکلی وجود نداشته باشد یا اینکه تشکل‌ها به صورت موثر فعالیت نکنند.
بی‌شک تعداد افرادی که در خانه کار می‌کنند خیلی بیشتر از حدود ۱۶۵ هزار نفری هستند که تسهیلات گرفته و حتی شمار آنها از افرادی که مجوز کسب و کار گرفته‌اند یا ثبت‌نام‌کنندگان در سامانه مربوط به مشاغل خانگی بیشتر است. در شرایطی که بیکاری در ایران دو رقمی است و تعداد قابل توجهی هم به دلیل حقوق پایین به شغل دوم و سوم نیاز دارند، افراد زیادی به تولید محصولاتی در خانه روی آورده‌اند. آنها محصولات خود را یا خود عرضه می‌کنند یا به واسطه‌هایی می‌فروشند که امکان عرضه محصولات تولید شده را دارند. اگرچه سهم مشاغل خانگی در اشتغال را باید چیزی بین ۱۰ تا ۱۵ درصد دانست، اما کار و تولیدات صاحبان مشاغل خانگی تاثیر زیادی روی مشاغل دیگر دارد. افرادی که در خانه کالا‌هایی تولید می‌کنند در واقع زمینه فعالیت فروشندگان و عرضه کنندگان را نیز فراهم می‌آورند، همانطور که کسب و کار آنها به دلیل نیاز به مواد اولیه باعث رونق مشاغلی می‌شود که مواد اولیه تولید می‌کنند. با وجود نقش اقتصادی شاغلان خانگی، اتحادیه و تشکل موثری برای آنها وجود ندارد. آنها همچنین از تعاونی‌های مصرف و مسکن محروم‌اند. در شرایطی که تشکل‌گرایی در ایران در مورد مشاغل رسمی نیز ضعیف است، آیا می‌توان امیدوار بود صدها هزار نفری که در خانه کار می‌کند اتحادیه‌ای پیدا کنند و صاحب تعاونی شوند؟
اگر اتحادیه باشد، تعاونی هم هست
عبدالله مختاری (عضو هیات مدیره کانون عالی شوراهای اسلامی کار ایران) در گفتگو با ایلنا عنوان می‌کند که بسیاری از افراد شاغل در ایران تشکل و اتحادیه تخصصی مربوط به خود ندارند یا تشکل‌ها و اتحادیه آنها نتوانسته است فعالیتی موثر داشته و افراد را جذب خود کند.
او با بیان اینکه وقتی از ایجاد تشکلی برای شاغلان مشاغل خانگی حرف می‌زنیم پیش از آن باید وضعیت تشکل‌ها شغلی در کشور را بررسی کنیم، می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد در مورد افراد شاغل در بخش‌های دولتی یا کسانی که اشتغال آشکار و ثبت شده دارند ضعف تشکل‌گرایی وجود دارد. در قانون بر وجود تشکل‌ها تاکید شده و در اظهارنظر مسئولان نیز مدام از ایجاد و فعالیت تشکل‌ها حمایت می‌شود، اما در عمل شرایط متفاوت است.
طی سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۷ جمعا یک میلیون و ۱۵ هزار نفر در سامانه مشاغل خانگی ثبت نام کردند و ۳۸۵ هزار و ۶۶۴ نفر مجوز گرفتند. همچنین ۱۱۲ هزار و ۹۶۴ نفر موفق به اخذ تسهیلات شدند و این امر به اشتغال‌زایی ۱۶۵ هزار و ۳۲۶ نفر منجر شده است.
به گفته این فعال کارگری اگر به نقش مثبت تشکل‌ها اذعان داریم باید ایجاد تشکل را الزام آور کنیم.
او ادامه می‌دهد: تشکل‌ها علاوه بر اینکه می‌توانند از حقوق افراد دفاع کنند قادر به ایفای نقش در زمینه برآورد‌های آماری نیروی کار و توزیع شاغلان هستند.
مختاری با بیان اینکه بخشی از مشکلات مربوط به بیکاری به این دلیل بروز کرده که افراد از فرصت‌های شغلی اطلاع نمی‌یابند، عنوان می‌کند: می‌توان ساز‌و‌کاری ایجاد کرد که افراد وقتی بیکار می‌شوند به اتحادیه و تشکل تخصصی خودشان رجوع کنند. این تشکل‌ها باید اطلاعات دقیقی از وضعیت کار داشته باشند، یعنی اینکه بدانند کدام واحد عضو تشکل آنها احتیاج به نیرو دارد و فرد بیکار شده را به آن واحد معرفی کنند. با وجود اینکه تشکل‌ها و اتحادیه‌ها می‌توانند نقش موثری ایفا کنند، ضعف در تشکل‌گرایی باعث شده یا اساسا تشکلی وجود نداشته باشد یا اینکه تشکل‌ها به صورت موثر فعالیت نکنند.
او با بیان اینکه وقتی تشکل و اتحادیه باشد، ایجاد تعاونی‌هایی مانند تعاونی‌های مصرف و مسکن هم ممکن است، عنوان می‌کند: الان تعدادی تعاونی مصرف و مسکن در ایران فعالیت می‌کنند. ما تعاونی مصرف کارگران و تعاونی مصرف کارکنان دولت را داریم، اما قبل از اینکه این تعاونی‌ها به وجود بیایند اتحادیه‌هایی وجود داشته است. در قانون نیز قید شده که هیات مدیره تعاونی‌ها باید تاییدیه شوراهای اسلامی کار را داشته باشند، یعنی اینکه افراد بدون اینکه عضو اتحادیه و تشکل باشند نمی‌توانند تعاونی ایجاد کنند.
مختاری درباره شاغلان خانگی می‌گوید: در سال‌های اخیر شاهد گرایش بیشتر افراد به مشاغل خانگی بوده‌ایم. دلایل این گرایش متنوع و متعدد هستند. بیکاری بالا و این فکر که می‌شود بدون واسطه و برای خود کار کرد و محصولات را فروخت باعث شده کسانی به فکر کسب و کار‌های خانگی بیفتند. این افراد همچنین نیاز به دفتر و دستک ندارند و به صورت کلی هزینه تولید‌شان پایین‌تر است.
او با بیان اینکه اشتغال شمار زیادی از افراد جامعه در مشاغل خانگی لزوم ایجاد تشکل و اتحادیه‌ای تخصصی در این زمینه را ضروری می‌کند، تاکید می‌کند: وقتی تشکلی وجود داشته باشد می‌توان تعاونی هم ایجاد کرد.
تشکل‌گرایی برای دفاع از حقوق کارگران
ماده ۱۳۱ قانون کار به لزوم ایجاد تشکل‌های کارگری و صنفی تاکید دارد. این ماده در واقع در راستای تحقق اصل ۲۶ قانون اساسی به تصویب رسیده است. در این ماده از قانون کار بیش از آنکه به الزام ایجاد تشکل‌های صنفی و کارگری تاکید شده باشد، از تعبیر «می‌توانند» استفاده شده و در واقع ایجاد تشکل یک امر دلخواه در راستای دفاع از حقوق کارگران تلقی شده است. از آنجا که در بسیاری موارد حقوق کارگران نادیده گرفته می‌شود، به نظر می‌رسد باید ایجاد تشکل و اتحادیه را الزام‌آور کرد.
در سال‌های اخیر بازار کار ایران شاهد تغییر و تحولات زیادی بوده و مشاغل جدید و اصناف تازه‌ای شکل گرفته‌اند. هر چند افراد شاغل در کسب‌و کار‌های خانگی ممکن است بنا به محصولی که تولید می‌کنند به یک صنف تعلق یابند، اما به واسطه محیط کاری یعنی خانه نیز می‌توانند دسته‌بندی شده و تشکل تشکیل دهند. اینکه در چند سال اخیر طرح‌های ویژه‌ای برای حمایت از مشاغل خانگی اجرا شده است، نشان دهنده این است که سیاست‌گذاران حوزه کار به نقش مشاغل خانگی در ایجاد شغل و رفع بیکاری اذعان پیدا کرده‌اند.
محمد شریعتمداری (وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی) تیرماه امسال با تاکید بر اینکه حمایت از مشاغل خانگی از اولویت‌های این وزارتخانه برای کاهش نرخ بیکاری است، عنوان کرد: مشاغل خانگی نه تنها در کشور ما بلکه در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا مورد توجه قرار دارد و مشاغل و رسته‌های مختلفی اعم از نویسندگی، مشاوره حقوقی، مربی سلامت، مدیریت بازار، تحلیل گری و بازاریابی را شامل می‌شود.
در چنین شرایطی باید به فکر متشکل کردن شاغلانی باشیم که به گونه‌ای همکار هستند، اما در یک محیط کار نمی‌کنند. ایجاد اتحادیه‌ای برای شاغلان کسبوکارهای خانگی می‌تواند زمینه شکل‌گیری تعاونی‌هایی مانند تعاونی‌های مصرف و مسکن برای این افراد را به وجود آورد.
