برزخِ شغلِ موقت

به گزارش خبرنگار ایلنا، سال 2009 شرکت GPS Tom Tom یک شغل رویایی پیشنهاد کرد: نگهبانی از جزیره بهشتی هامیلتون استرالیا! کسی که برای نگهبانی از در دیواره بزرگ مرجانی ایالت کوئینزلند استرالیا استخدام می‌شد، برای شش ماه 150 هزار دلار استرالیایی معادل 120 هزار یورو پول می‌گرفت. خرج سفر نیز با شرکت بود و فرد استخدام شده یک ویلای سه خوابه با استخر و یک زمین گلف نیز در اختیار می‌گرفت. شرکت هلندی در واقع پروژه‌ای را دنبال می‌کرد که از آن با عنوان «بهترین شغل جهان» یاد می‌شد. در نظر سیاست‌گذاران این شرکت بهترین مشاغل جهان، مشاغل موقتی هستند. این نظر البته چندان عجیب و غریب هم نیست، هر چند رویایی و دور از دسترس است. اگر پای حرف‌های آدم‌های مختلف بنشینیم و از آنها بخواهیم فارغ از واقعیت‌هایی نظیر بازار کار، شرایط اقتصادی و ... بگویند که بهترین شغل جهان چیست یا چه رویایی را برای رسیدن به زندگی مناسب در ذهن دارند، خیلی‌ها از شغلی موقت یاد می‌کنند؛ شغلی که در عین حال که در زمان کوتاهی که به آن مشغولند تجربه‌ای بی‌نظیر باشد، آنقدر حقوق و مزایا داشته باشد که به قول معروف آدم بارش را تا آخر عمر ببندد.

این رویا چقدر دست یافتنی است و چند درصد از آنها که تن به کار موقتی می‌دهند موفق می‌شوند بار خودشان را ببندند؟ وقتی مشاغل موقتی در ایران را بررسی کنیم می‌بینیم چنین اتفاقی به ندرت رخ داده است. بررسی مشاغل موقت در ایران حتی تعریف و نظر ما درباره شغل موقت را عوض می‌کند.

از قرارداد موقت تا شغل موقت

«کمتر از چهار درصد کارگران امنیت شغلی دارند. یعنی بدترین آمار نیروی کار مربوط به حوزه امنیت شغلی است و این موضوع، معیشت و تشکل‌یابی را هم تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.»

این اظهارنظر را 15 تیر امسال علی خدایی، عضو کارگری شورای عالی کار مطرح کرده است. هر چند به صورت منطقی وقتی قرارداد کاری موقت باشد، شغل هم موقتی است، اما باز هم می‌توان برای شغل موقت تعریف دیگری ارائه داد. کسانی که قرارداد موقت دارند، اغلب مجبور به جا‌به‌جایی هستند، نه تغییر شغل. یعنی کارگری که در قطعه‌سازی کار می‌کند ممکن است یک سال در یک شرکت کار کند، گرفتار تعدیل نیرو شود و برود به یک قطعه‌سازی دیگر و کارش را ادامه دهد. شغل موقتی را جور دیگری هم می‌شود تعریف کرد: شغلی مغایر با تخصص خود که یا به دلیل افزایش درآمد و همان بستن بار تا آخر عمر انتخاب می‌شود یا از سر مجبوری و امرار معاش.

بررسی‌ها مشخص می‌کند تعداد آدم‌های متعلق به دسته دوم در ایران نه تنها کم نیستند که روز به روز به تعداد‌شان افزوده می‌شود. نمونه دم دستی آن مسافرکشی است؛ شغل موقتی که حالا دیگر به شغل ثابت برای خیلی‌ها تبدیل شده و حتی پدیده‌های اجتماعی جدیدی نیز به وجود آورده است.

چنگ زدن به طناب تاکسی‌های اینترنتی

در دو سه سال اخیر اخبار زیادی درباره تاکسی‌های اینترنتی شنیده‌ایم. مسافرکشی در تهران البته سال‌هاست که محل بحث است، به ویژه اگر پای مسافرکش‌هایی وسط بیایند که از شهرستان‌های مختلف به مرکز می‌آیند. قبلا بار‌ها به دنبال اعتراض تاکسی‌ران‌ها رسمی، وعده داده شد که با مسافر‌کش‌های شخصی برخورد می‌شود. برخورد‌هایی هم انجام شد، اما مگر با کسی که رسما مسافرکش نیست، اما مسافرکشی می‌کند می‌توان چه کار کرد؟ در نهایت او جریمه می‌شود و هزار و یک راه برای فرار از جریمه هست یا اینکه جریمه پرداخت می‌شود و چون فرد از مسافرکشی امرار معاش می‌کند، باز هم ماشینش را می‌اندازد توی خیابان و مسافر می‌گیرد.

تاکسی‌های اینترنتی که از راه رسیدند وضعیت حتی پیچیده‌تر شد. استخدام افراد در این تاکسی‌ها در واقع یک شرکت موازی تاکسی‌رانی ایجاد کرد. حالا مسافرکش‌هایی که قبلا انگ غیر رسمی را می‌خوردند در استخدام جایی هستند و اگر کسی بخواهد با آنها برخورد کند، در واقع با شرکت‌هایی طرف است که طرح‌شان توانسته برای هزاران نفر شغل ایجاد کند. در این بلبشوی بیکاری چه کسی، از مسئول دولتی گرفته تا نماینده مجلس و حتی کارشناس بازار کار، از ایجاد شغل بدش می‌آید؟ اینطور روز به روز تاکسی‌های اینترنتی در تهران و سایر شهر‌های بزرگ بیشتر جا باز کردند، خیلی از آژانس‌ها را به تعطیلی کشاندند و بازار تاکسی‌های دربستی و حتی تاکسی‌های خطی و عبوری رسمی را کساد کردند. خیلی زود ما خود را وسط تغییرات گسترده‌ای یافتیم که ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص خود را داشت.

از بعد اقتصادی فراگیر شدن استفاده از تاکسی‌های اینترنتی باعث شد بازار مشاغل موقتی داغ شود. پای صحبت رانندگان این شرکت‌ها که بنشینید متوجه می‌شوید که بسیاری از آنها قبلا شغلی داشته و به دلایل مختلف آن را رها کرده‌اند و حالا مسافرکشی می‌کنند. آنها به این کار به عنوان شغل موقتی نگاه می‌کنند که حالا یا از سر بیکاری تن به آن داده‌اند یا درآمد بیشتری برایشان داشته و این برنامه را در ذهن‌شان شکل داده که چند وقتی روی ماشین کار می‌کنند و وقتی پول و پله‌ای جمع کردند، می‌روند دنبال کاری که دوست دارند.

کار کردن در تاکسی‌های اینترنتی نیز از جمله مشاغل موقتی است که در دو سه سال اخیر گل کرده است. سه دسته افراد را می‌توان ردگیری کرد که در این تاکسی‌ها کار می‌کنند. دسته اول کسانی هستند که در اصل شغل‌شان مسافرکشی است. آنها ممکن است در آژانس کار می‌کرده‌اند و حالا در واقع خود را با فناوری جدید تطبیق داده‌اند. گروه دیگری به کار در تاکسی‌های اینترنتی به عنوان شغل دوم نگاه می‌کنند و بالاخره دسته آخری هستند که از فرصت پیش آمده بهره گرفته و مشغول مسافرکشی شده‌اند.

در بعد اجتماعی یک شغل موقت دست‌یافتنی مانند کار کردن در تاکسی اینترنتی به مهاجرت به تهران یا مراکز استان‌ها منجر شد. اخیرا اخباری در این باره منتشر شده است که پدیده ماشین‌خوابی در تهران اوج گرفته است. جوانانی که روی ماشین کار می‌کنند از شهر و دیار خود بریده و به پایتخت آمده‌اند و چون بضاعت کافی برای اجاره خانه ندارند، ماشین‌شان هم محل کار و هم جای خواب‌شان است. چنین اتفاقاتی حتما تغییرات فرهنگی ویژه‌ای به وجود می‌آورد، اما بحث اصلی در اینجا درباره مشاغل موقتی، دلیل تمایل به چنین کار‌هایی و تبعات آن برای نیروی کار ایران است.

تله شغل موقت

آلبرت بغزیان (استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اقتصادی) به ایلنا می‌گوید: اینکه چرا خیلی‌ها در ایران مشاغل موقتی دارند و در مواردی که شغلی گل می‌کند، گروهی از شاغلان کارشان را رها می‌کنند و یک شغل موقتی می‌گیرند، دلایل مشخصی دارد که زیاد هم پیچیده نیست.

او ادامه می دهد: امنیت شغلی، نارضایتی شغلی و از همه مهم‌تر دستمزد افراد دلایل تن دادن به شغل‌هایی هستند که ربطی به علاقه یا تخصص افراد ندارند.

این استاد دانشگاه به تاکسی‌های اینترنتی اشاره می‌کند و می‌گوید: کار کردن در تاکسی‌های اینترنتی نیز از جمله مشاغل موقتی است که در دو سه سال اخیر گل کرده است. سه دسته افراد را می‌توان ردگیری کرد که در این تاکسی‌ها کار می‌کنند. دسته اول کسانی هستند که در اصل شغل‌شان مسافرکشی است. آنها ممکن است در آژانس کار می‌کرده‌اند و حالا در واقع خود را با فناوری جدید تطبیق داده‌اند. گروه دیگری به کار در تاکسی‌های اینترنتی به عنوان شغل دوم نگاه می‌کنند و بالاخره دسته آخری هستند که از فرصت پیش آمده بهره گرفته و مشغول مسافرکشی شده‌اند.

او با تاکید بر اینکه باید اطلاعات کامل از ترکیب شاغلان در تاکسی‌های اینترنتی به دست آورد، عنوان می‌کند: دسته سوم یعنی کسانی که قبلا مسافرکش نبوده‌اند، اما تاکسی‌های اینترنتی آنها را مسافرکش کرده‌اند اهمیت زیادی دارند. اینها همان افرادی هستند که ممکن است به کار در تاکسی‌های اینترنتی به عنوان یک شغل موقت نگاه کنند. بیکاری یا دستمزد پایین می‌تواند دلیل اصلی تن دادن آنها به کاری خارج از تخصص، تحصیلات و گاه شانی باشد که برای خود در نظر گرفته‌اند.

بغزیان در جواب این سوال که آیا ممکن است شغل موقتی نظیر همین شغل مسافرکشی افراد را در تله بیندازد و آنها را تا همیشه از کار کردن در حوزه مورد علاقه و تخصصی خودشان باز دارد، می‌گوید: این اتفاق محتمل است. اینکه ما به شغلی موقتی نگاه کنیم دلیل کافی برای این نیست که موقتی باشد. شرایط ممکن است به گونه‌ای پیش رود که شغل موقتی تبدیل به شغل دائمی فرد شود.

او ادامه می‌دهد: شغل و محیط کاری خود ظرفیتی برای پیشرفت و پیگیری علاقه و تخصص به وجود می‌آورد. بسیاری از مدیران از رده‌های پایین شروع می‌کنند و ممکن است در ابتدا نه جایگاه شغلی‌شان راضی کننده باشد، نه دستمزد‌شان، اما رفته رفته به قول معروف در کار خود جا باز می‌کنند. این اتفاق درباره مشاغل موقت رخ نمی‌دهد و فرد در تله شغلی می‌افتد که شاید از سر ناچاری به آن تن داده است.

بررسی‌های جهانی نشان می دهد نرخ مشارکت اقتصادی در ایران تقریبا کمتر از تمامی میانگین‌ها، از میانگین جهانی گرفته تا منطقه‌ای، است. برای مثال در ایران 68 درصد مردان بالای 15 سال مشارکت اقتصادی دارند، حال آنکه میانگین مشارکت مردان در اقتصاد در خاورمیانه 75 درصد است. به مشارکت اقتصادی زنان که برسیم تازه متوجه می‌شویم اوضاع بسیار بدتر است. تنها 13 درصد زنان ایرانی مشارکت اقتصادی دارند، حال آنکه در خاورمیانه این میزان 22 درصد و در اروپا 54 و در آمریکا 57 درصد است.

این کارشناس مسائل اقتصادی با بیان اینکه مواردی چون ایجاد شغل با تاکسی‌های اینترنتی گاه از طرف مسئولان به عنوان دستاورد معرفی می‌شود، عنوان می‌کند: باید اطلاعات مناسبی درباره انگیزه‌ها، تحصیلات، وضعیت اجتماعی و خانوادگی افرادی که در تاکسی‌های اینترنتی کار می‌کنند تهیه شده و بر اساس آن قضاوت کرد. اینکه یک فرد مشغول در این کار عنوان کند من لیسانس یا فوق‌لیسانس یا فلان مهارت و تخصص را دارم، اما از سر ناچاری مسافرکشی می‌کنم قابل استناد نیست. باید اطلاعات درستی به دست آورد و اگر دید که واقعا یک شغل موقت، موقعیت بهتری از یک شغل ثابت ایجاد کرده، تغییرانی در مناسبات کار از جمله دستمزد و مزایای شغلی به وجود آورد.

نارضایتی از شغل ثابت

کار کردن در تاکسی‌های اینترنتی حتی اگر برای گروهی از افراد شغلی موقت به حساب آید، در مقایسه با بسیاری از مشاغل موقت که در ایران شایع است خوب است. اقتصاد کشور با انواع و اقسام آفت‌ها از جمله دلالی، قاچاق و کار غیر رسمی دست به گریبان است. اینکه ثبت نام در تاکسی‌های اینترنتی باعث شده اطلاعاتی ولو ناچیز و غیر شفاف درباره گرایش به مشاغل موقتی حاصل شود، زمینه برای بررسی‌ها در این مورد را به وجود آورده است.

 وضعیت کار در کشور با هر سنجه‌ای که ارزیابی شود، مناسب نیست. نرخ بیکاری همچنان دو رقمی است و این در حالی است که مشارکت اقتصادی نیز پایین‌تر از استاندارد‌هاست. تازه‌ترین نرخ اعلام شده درباره بیکاری که مربوط به بهار 98 است نشان می‌دهد مشارکت اقتصادی در کشور 40.6 درصد است. این در حالی است که همین نرخ در سال 85 در ایران 41 درصد بوده است. بررسی‌های جهانی نشان می‌دهد نرخ مشارکت اقتصادی در ایران تقریبا کمتر از تمامی میانگین‌ها، از میانگین جهانی گرفته تا منطقه‌ای، است. برای مثال در ایران 68 درصد مردان بالای 15 سال مشارکت اقتصادی دارند، حال آنکه میانگین مشارکت مردان در اقتصاد در خاورمیانه 75 درصد است. به مشارکت اقتصادی زنان که برسیم تازه متوجه می‌شویم اوضاع بسیار بدتر است. تنها 13 درصد زنان ایرانی مشارکت اقتصادی دارند، حال آنکه در خاورمیانه این میزان 22 درصد و در اروپا 54 و در آمریکا 57 درصد است.

دلیل دیگری که باعث می‌شود بگوییم وضعیت بازار کار در حال حاضر مناسب نیست شیوع قرارداد‌های موقت کار است که در بالا به نقل از عضو کارگری شورای عالی کار عنوان شد که میزان قرداد‌های موقت کار بیش از 95 درصد است. و بالاخره دلیل دیگر که باعث می‌شود وضعیت بازار کار را خوب ندانیم دستمزد‌های پایین است. امسال که میزان افزایش حقوق به نسبت گذشته بیشتر بوده میزان آن به زحمت به دو میلیون تومان رسیده است، حال آنکه این میزان حقوق یک سوم هزینه‌های یک خانواده چهار نفره را نیز پوشش نمی‌دهد.

مجموع این دلایل و البته دلایل دیگری که لزوما اقتصادی نیست و می‌تواند اجتماعی، فرهنگی یا ناشی از نداشتن مهارت و تخصص باشد، باعث می‌شود بازار مشاغل موقت داغ شود؛ مشاغلی که در بسیاری اوقات نه محلی برای عبور و رسیدن به موقعیت بهتر که خود به برزخی تبدیل می‌شود که علاقه و تخصص افراد را تباه می‌کند. آنهایی که شغل موقت دارند ممکن است در نهایت همان شغل موقت را به عنوان شغل دائمی برگزینند؛ بدون هیچ گونه علاقه و بدون انگیزه‌ای برای خلاقیت کاری.

گزارش: محمدجواد صابری