گزارشی از اشتغال کارگران در مناطق گرمسیر جنوب؛
کار در آتشبارِ خورشید در کوت عبدالله و اهواز، جهنم با اعمالِ شاقه
در طول دو سال گذشته، حداقل چهار کارگر در استان‌های خوزستان و بوشهر بر اثر گرمازدگی جان خود را از دست داده‌اند؛ با این وجود هنوز هیچ قانون مدونی برای حفاظت از جان کارگران در مقابل گرمای طاقت‌فرسای تابستان‌های جنوب، تصویب نشده‌است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، چهارشنبه (سیزدهم تیرماه) دمای هوا در شهرهای استان خوزستان به ۵۲ درجه رسید. کار کردن در این دما، آن‌هم در فضای باز و در خیابان به هیچ وجه ساده نیست. همانطور که سوار از پیاده خبر ندارد، کسی که در اتاق خنک و کولردار نشسته، از کارگری که در خیابانِ گرم اهواز یا روی سکوهای نفتیِ جنوب کار می‌کند، بی‌خبر است. شاید به همین دلیل است که وقتی می‌خواهد «تصمیم‌گیری» کند، چون «خبر» ندارد، نمی‌داند که این گرما به راحتی می‌تواند کارگران را از پا بیندازد.
پنج‌شنبه دوم مرداد ۱۳۹۵، یک کارگر ساختمانی حدود ۴۰ ساله در اثر گرمازدگی در اهواز جان خود را از دست داد. تشخیص اولیه پزشکان خونریزی مغزی ناشی از گرمازدگی بود؛ در آن روز، دمای هوا در اهواز، ۵۱ درجه بود. یک سال بعد از این حادثه، در تابستان ۹۶، گرمازدگی، جان دو کارگر را در استان خوزستان گرفت. در یک مورد، یک کارگر ۵۵ ساله کارخانه آلومینیوم‌سازی مسجدسلیمان در ساعت چهار بعد از ظهر یک روز شنبه، در هنگام کارکردن در اوج گرما به علت توقف عملکرد قلب و ریه جان خود را از دست داد. پیش از آن نیز یک کارگر ۳۱ ساله در ساعت چهار بعد از ظهر ۱۹ تیر ماه بر اثر گرمازدگی در محل کوره‌های آجرپزی در کوت عبدالله شهرستان کارون فوت کرد.
قائم‌مقام معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی اهواز همان زمان در ارتباط با مرگ کارگر کارخانه آلومینیوم‌سازی بر اثر گرمازدگی گفت: کارگاه عمرانی شرکت آلومینیوم‌سازی مسجد سلیمان، استانداردهای لازم طب کار و حفاظت فردی را ندارد و زمان کاری ادارات و شرکت‌های تولیدی تا ساعت ۱۳ باید رعایت شود.
در هر دو مورد مرگ ناشی از گرمازدگی در سال ۹۶، ساعت مرگ، ۴ بعدازظهر است؛ یعنی دقیقاً در ساعتی که انباشت گرمای روزانه به بالاترین سطح خود می‌رسد و به اصطلاح از زمین و آسمان «آتش» می‌بارد؛ این ساعت، دقیقاً چند ساعت پس از پایان کار ادارات دولتی و ستادی‌ها در استان خوزستان است، اما کارگران بخش خصوصی همچنان مشغول به کار هستند.
امسال نیز به روال سال‌های قبل، استانداری خوزستان ساعات کار ادارات دولتی استان را به دلیل گرمای شدید کاهش داد؛ کارمندان دولت، ۱۲:۳۰ ظهر تعطیل می‌شوند بنابراین از گرمای شدید ساعات آغازین عصر در امان هستند. ولی این بخشنامه کمافی‌السابق شامل حال کارگران نمی‌شود؛ نه کارگران پیمانکاری شهرداری، نه کارگران کارخانجات خصوصی و نه کارگران پیمانکاری نفت و گاز. حتی تعطیلی سراسری روز چهارشنبه (سیزدهم تیرماه) در استان خوزستان، فقط نیروی کار در بخش دولتی را شامل شد؛ به عبارتی کارگران در دمای ۵۲ درجه‌ی چهارشنبه‌ی اهواز بازهم سر کار رفتند.
این را هم باید در نظر گرفت که «احتمال» گرمازدگی و ایست قلبی یا خونریزی مغزی ناشی از این گرمازدگی، برای کارگران به علت ماهیت دشوار شغل‌شان و الزام به ایستادن در زیر تابش خورشید و فضاهای بدون خنک‌کننده، به مراتب بیشتر از کارمندان دولت است.
اتوبوسی بدون کولر و آب‌سردکن در گرمای ظهر اهواز
عبدالله، یک راننده اتوبوس است؛ سال‌هاست در اهواز کار می‌کند؛ اتوبوس او قدیمی‌ست؛ وسایل خنک‌کننده ندارد؛ یک پنکه کوچک خریده و جلوی رویش کنار شیشه گذاشته؛ پنکه را باتری می‌اندازد و وقتی دم ظهر هوا خیلی داغ می‌شود، روشن می‌کند تا پره‌هایش بچرخند و قدری او را خنک کنند.
عبدالله شنیده است که چهارشنبه ادارات دولتی تعطیل شده‌اند، اما خودش همان روز سر کار بوده است: «کار ما تعطیل‌بردار نیست؛ مگر می‌شود یک ساعاتی از روز اتوبوس نباشد که مردم را جابجا کند؛ اینکه معقول نیست که اتوبوس‌ها را ساعت گرم جمع کنند ولی یک کارهایی می‌شود کرد؛ مثلاً شیفت‌های کار را کم کنند یا حداقل اینکه تجهیزات کافی به راننده‌ها بدهند؛ به نظر من بهترین ناوگان حمل‌ونقل درون شهری مجهز به کولر و آب‌سردکن باید برای شهرهای گرم جنوب باشد؛ برای اهواز، کوت‌عبدالله، بوشهر و زاهدان.....
عبدالله می‌گوید کارگران پیمانکاری خوزستان که در ساعت‌های خیلی گرم مشغول به کار هستند، معمولاً از امتیاز بدی آب و هوا محرومند، این قبیل امتیازات هم فقط نصیب کارمندان دولت می‌شود و در نهایت پرسنل ستادی و دائم شرکت‌های بزرگ مثل شرکت نفت؛ در شرکت‌های خصوصی کوچک و در واحدهای تولیدی از این امتیازات خبری نیست.
پرداخت پاداش به کارگرانِ مناطق بد آب و هوا، اجباری نیست
در قانون کار، هیچ الزام مشخصی برای پرداخت مزایای خاص به کارگرانی که در مناطق بد آب و هوا کار می‌کنند، تعریف نشده‌است؛ البته کارفرما می‌تواند این مزایا را در قالبِ «پاداش» یا اضافه کار به کارگر پرداخت کند اما اجباری در کار نیست.
به گفته‌ی آقاجری (فعال کارگری پروژه‌ای‌های نفت و گاز) این مزایای بدی آب و هوا حتی شامل کارگران پیمانکاری شاغل در پروژه‌های نفت و گاز پارس جنوبی و دیگر مناطق نفتی کشور نمی‌شود. آقاجری می‌گوید: البته اگر نیروی کارِ شاغل در پروژه نفتی تابع مقررات دیگری مثل قانون استخدام وزارت نفت باشد؛ وضعیت فرق می‌کند؛ مطابق این مقررات، پرداخت مزایایی مثل حق بدی آب و هوا و سختی کار موضوعی پیش‌بینی شده است. در مناسبات پیمانکاری نیز کارگرانی که به دلیل داشتن تخصص و مهارت فنی بالا در استخدام پیمانکاران اصلی هستند؛ می‌توانند تا حدودی در مورد شرایط کاری خود با کارفرما چانه‌زنی کنند؛ اما برای کارگران معمولی که بیشتر در استخدام پیمانکاران دست‌چندم هستند، هیچ فرصتی برای چانه‌زنی وجود ندارد و کوچک‌ترین اعتراضی می‌تواند به اخراج کارگر منجر شود.
این فعال صنفی کارگری مناطق ویژه اقتصادی، مسئله بدی و طاقت‌فرسا بودنِ آب و هوای مناطق نفتی را اینطور توضیح می‌دهد: در مناطقی مثل خوزستان یا عسلویه گرمای هوا به‌شدت بالاست. در این گرما، کارگران ناچارند برای ساعت‌های طولانی فعالیت بدنی سنگین داشته باشند و ابزار به دست و ایستاده در در ارتفاع، قطعات مختلف را باز و بسته کنند. عرقِ ریختن‌های مداوم، ضعفِ جسمی به همراه دارد. در مجاورت آن‌ها دستگاه‌های ژنراتور روشن نگهداشته می‌شوند و همین، علاوه بر تولید گرمای مضاعف باعث آلودگی صوتی نیز می‌شود. گازهای ناشی از عملیات جوشکاری نیز سنگینی هوای تنفس را دوچندان می‌کند.
یک سال کارکردن در منطقه بد آب وهوا؛ معادل دوسال کار کردن در منطقه خوش آب و هوا
یکی از راه‌‌حل‌های برطرف کردن این «تبعیض» و یکسان‌سازیِ شرایط کار در شرایط اقلیمی یکسان، می‌تواند اهتمامِ نمایندگان مجلس برای تصویب قوانین خاص برای کارگران مناطقِ بد آب و هوا باشد که همه کارگران ازجمله پیمانکاری‌ها و کارگران فصلی را نیز دربربگیرد ولی به عقیده مصطفی نظری (فعال کارگری در آبادان و عضو کانون شوراهای اسلامی کار) راه‌حل دیگر که می‌تواند به صورت مقطعی تا زمان اصلاح قوانین مورد استفاده قرار گیرد، بهره‌مند ساختن کارگران شاغل در مناطق بد آب و هوا از مزایای مشاغل سخت و زیان‌آور است. او می‌گوید: در خوزستان ۸ ماه از سال آب و هوا بیش از اندازه گرم است و وجود ریزگردها نیز به یک عامل مزاحم برای انجام فعالیت‌های عادی مردم تبدیل شده است بنابراین باید به کارگرانی که در چنین محیطی حضور مستمر دارند؛ مزایای مزدی اضافی تعلق بگیرد.
نظری با تاکید بر «سخت و زیان‌آور بودن هر شغلی در شرایط نامناسب آب و هوایی» از قرار نگرفتن کارگران مناطقِ بد آب و هوا در دایره شمول قانون مشاغل سخت و زیان‌آور انتقاد کرد و گفت: میانگین عمر کارگرانی که در مناطق بد آب و هوا کار می‌کنند کمتر از کارگران سایر مناطق است و به همین خاطر دولت باید نگاه ویژه‌ای به این مردم داشته باشد.
او با بیان اینکه سازمان تامین اجتماعی و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی می‌بایست کارگران شاغل در این منطقه را مشمول بازنشستگی پیش از موعد کند، افزود: افرادی که در خوزستان و شرایط بدآب و هوایی به فعالیت می‌پردازند دچار فرسودگی می‌شوند. یعنی یک سال کارکردن در منطقه بدآب وهوا معادل دوسال کار کردن در منطقه خوش آب و هوا است.
ضرورت اجرایی کردن این راه‌حل‌ها با توجه به خطرات ناشی از گرمازدگی که هر سال تابستان گریبان‌گیر کارگران مناطق گرمسیر می‌شود، نادیده‌گرفتنی‌ست؛ این معضل فقط مختص استان خوزستان نیست؛ بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان نیز درگیر این ماجرا هستند. ۲۰ تیرماه سال گذشته، «یوسف زنده بودی» کارگر شهرداری شهر چُغادَک در استان بوشهر، در حین کار دچار گرمازدگی شد و در زمان انتقال به بیمارستان، جان خود را از دست داد. دقیقاً به همین دلیل است که هم نمایندگان مجلس و هم مسئولان و مقاماتِ وزارت کار، تعاون و رفاه اجتماعی نباید نسبت به شرایط شغلی کارگرانِ شاغل در استان‌های بد آب و هوا بیش از این بی‌تفاوت باقی بمانند.
شرکت‌های خصوصیِ خوزستان فقط به اجبار اداره برق کار را تعطیل می‌کنند
هوشنگ درویشی (رئیس کانون هماهنگی شوراهای اسلامی کار استان خوزستان) در رابطه با شرایط کار در ماه‌های گرم تابستانِ اهواز می‌گوید: شرکت‌های خصوصی در تابستان به همان روال قبل کار را ادامه می‌دهند و در هیچ شرایطی کار را تعطیل نمی‌کنند؛ مگر اینکه بار برق سنگین شود و مجبور شوند به اجبار اداره برق، چند ساعتی دستگاه‌ها را تعطیل کنند.
به گفته‌ی درویشی فقط در برخی شرکت‌های بزرگ و وابسته به دولت، در ماه‌های گرم به کارگران مزایای اضافی پرداخت می‌شود و در بقیه بخش‌ها خبری از این پرداخت‌ها نیست.
درویشی می‌گوید: فعلا هیچ بخشنامه و یا دستورالعملی در مورد کار در مناطق گرم صادر نشده؛ مجلس باید دست به کار شود و کارخانجات خصوصی و شرکت‌ها را موظف کند که با نیروی کارشان مثل بخش دولتی رفتار کنند؛ همانندسازی شرایط کار در آب و هوای بد، فقط و فقط برعهده نمایندگان مجلس است.
چرا باید کارمند دولت مزایای بدی آب و هوا بگیرد ولی کارگر شاغل در کار سخت نه؟
این فعال کارگری معتقد است نیروی کار استان خوزستان در همه بخش‌ها باید مشمول مزایای بدی آب و هوا بشوند و این هم کار چندان سختی نیست؛ برعهده دولت و مجلس است که قانون و بخشنامه تصویب و اجرا کنند. در برخی واحدها، کارفرما فوق‌العاده مزد برای ماه‌های بسیار گرم در نظر می‌گیرد ولی این شامل همه کارگران نمی‌شود چون «قانون» در این رابطه نداریم؛ اگر این پرداخت‌ها تبدیل به قانون بشود، همه را دربرخواهد گرفت. چرا باید کارمند دولت مزایای بدی آب و هوا بگیرد ولی کارگر شاغل در کار سخت نگیرد؟ چرا باید یک روز گرم مثل همین چهارشنبه، کارمندان تعطیل باشند ولی کارگران بازهم مجبور شوند سر کار بروند؛ حداقل می‌شود کاری کرد که در چنین روزهایی، مطابقِ قانون پرداخت در روزهای تعطیل، به کارگران مزد دوبرابر پرداخت شود.
فعلاً هیچ قانون خاصی برای کم کردن از ساعات کار یا افزودن به دستمزد کارگرانِ شاغل در مناطق گرمسیر در کار نیست. با این حساب، خطر هر روز و هر لحظه در کمینِ کارگران خوزستانی، بوشهری و سیستانی‌ست؛ گرمازدگی، اسم ساده‌ای دارد اما همین اسم ساده می‌تواند آدم را به سادگی از پا دربیاورد. اگر به گرمای پنجاه و اندی درجه، هجوم بی‌امان ریزگردها و معضل کم‌آبی و بی‌آبی را بیافزاییم، کار در آتشبارِ خورشید در کوت عبدالله و اهواز، کم از کارکردن در جهنم با اعمال شاقه نیست....
گزارش: نسرین هزاره مقدم
