یادداشتی از سیدمهدی سیدناصری؛
کودکان کار؛ قربانیان خاموش در مخاصماتِ بین‌المللی
سیدمهدی سیدناصری (استاد دانشگاه) در یادداشتی پیرامون وضعیت کودکان کار در کشورهای قربانی جنگ‌های بین‌المللی و نیابتی نوشت: پدیده‌ی نامیمون جنگ، حقوق کودکان از جمله حق حیات، حق زندگی در کنار خانواده، حق بهداشت، حق پیشرفت و تحصیل کودکان را نقض می‌کند.
به کارگیری «کودکان سرباز» در مخاصمات مسلحانه بین‌المللی توسط دولت‌ها از جمله فجایعی است که علیرغم دستاوردهای عظیم بشری در عصر انقلاب صنعتی چهارم، همچنان گریبان‌گیر جامعه بین‌المللی حاضر است. براساس مقاوله‌نامه شماره ۱۸۲ سازمان بین‌المللی کار سربازگیری کودکان و استخدام آنان در مخاصمات مسلحانه جزو بدترین اشکال کار کودک محسوب می‌شود. همچنین در ماده ۸ اساسنامه دیوان بین‌المللی کیفری، استخدام و استفاده کودکان زیر ۱۵ سال به عنوان جنایت جنگی محسوب می‌شود.
صلح و آرامش، آرزوی همه‌ی ملت‌هاست، با این وجود هر روز در گوشه‌ای از دنیا، شاهد رخ دادن جنگ و منازعه‌ای جدید هستیم. فارغ از اینکه دلیل شروع یا ادامه‌ی این مخاصمات چیست، گروه‌هایی در آن‌ها درگیر می‌شوند که کمترین امکانات حفاظت از خود را دارند. عمده‌ترین و آسیب‌پذیرترینِ این گروه‌ها، کودکان هستند. در واقع آنچه در آتش جنگ می‌سوزد، تصویر روزهای خوش کودکی، کودکانی است که از خاکستر آن آسیب‌های جدی و ماندگار جسمی و روحی برای آنان بر جای می‌ماند.
در دو سال گذشته، وضعیت کودکان در فلسطین اشغالی، بیت‌المقدس شرقی و اوکراین بسیار مخاطره‌آمیز بوده است. از همین رو صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف) در جدیدترین گزارش خود که در ژانویه (۲۰۲۳) با عنوان چشم‌انداز حقوق کودکان در سال (۲۰۲۳) میلادی منتشر شده است؛ جنگ و مخاصمات را همچنان یکی از چالش‌ها و بحران‌های مهم زندگی کودکان اعلام کرده است. در این گزارش آمده است که سال (۲۰۲۲) برای مردم سراسر جهان علی‌الخصوص کودکان، فوق‌العاده سخت بوده است. نسل بشر به‌خصوص کودکان با مجموعه‌ای از بحران‌های بزرگ از جمله ادامه‌ی بیماری همه‌گیر کرونا، جنگ بزرگ در اروپا، بحران انرژی، افزایش تورم و ناامنی غذایی مواجه بوده‌اند.
از ابتدای تاریخ تا به امروز، جهان شاهد بروز جنگ‌های بین‌المللی و داخلی تازه‌ای بوده است. جنگ‌هایی که در تمام آن‌ها، تنها قشری که حتی بیشتر از نظامیان آسیب می‌بینند، غیرنظامیان هستند. آنان به دلیل وضع فیزیولوژیک‌شان آماج مخاصمات قرار گرفته و چون کمتر امکان دفاع از خود را پیدا می‌کنند، در معرض خطر بیشتری نسبت به سایر افراد قرار دارند و بیش از دیگر افراد و گروه‌ها با خشونت، نقض حقوق و آزادی‌ها روبه‌رو می‌شوند چنان که اکثریت قربانیان را پناهندگان و آوارگان تشکیل می‌دهند. پدیده‌ی نامیمون جنگ، حقوق کودکان از جمله حق حیات، حق زندگی در کنار خانواده، حق بهداشت، حق پیشرفت و تحصیل کودکان را نقض می‌کند. منظور از کودک در این نوشتار به استناد اکثر اسناد حقوق بشری شخصی است که به سن ۱۸ سالگی نرسیده است.
همان طور که کنوانسیون حقوق کودک در ماده‌ی یک خود تصریح می‌کند: «از نظر کنوانسیون حاضر منظور از کودک افراد انسانی زیر ۱۸ سال است، مگر اینکه طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود». پس از دانستن مفهوم کودک، لازم است به منزله‌ی ورود به بحث، به تعریف حقوق بشردوستانه استناد کنیم که منظور از آن «قواعد موجد حق و تکلیفی است که در طول مناقشه و در هر مکانی که دایره‌ی تخاصم وجود داشته باشد، مجری خواهد بود. (ضیایی‌بیگدلی، محمدرضا؛ حقوق جنگ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، ۱۳۸۲، ص. ۵)».
در موضوعات مرتبط با آسیب‌پذیری ویژه‌ی کودکان در برابر مخاصمات مسلحانه، می‌توان به این موارد اشاره کرد؛ ۱-کودکان سرباز ۲- سوءاستفاده و بهره‌کشی جنسی از کودکان در مخاصمات و خرید و فروش کودکان جنگ‌زده برای مقاصد جنسی ۳- بهره کشی، کار اجباری و استفاده از کودکان برای کارهایی چون جاسوسی، خبررسانی، حمل‌ونقل، و… در نیروهای مسلح و خصوصاً گروه‌های شورشی۴- آسیب‌پذیری بالای کودکان دربرابر مین‌های زمینی، بمب‌های خوشه‌ای، تله‌های انفجاری و انواع مهمات عمل نکرده ۵- تاثیر گسترده سلاح‌های کوچک و سبک بر سربازگیری از کودکان ۶- پناهندگان جنگی و آوارگان داخلی و حساسیت ویژه‌ی کودکان پناهنده و آواره ۷- نحوه و شرایط محاکمه و رسیدگی به جرایم کودکان مجرم جنگی ۸- مشارکت کودکان به عنوان قربانیان و شاهدان فجایع جنگی در جریان دادرسی‌ها.
حدود نیمی از کل قربانیان مخاصمات مسلحانه بین المللی را کودکان تشکیل می‌دهند. کودکان سرباز از گستردگی و پیچیدگی خاصی برخوردارند و در جنگ‌ها و خشونت‌ها که به منظور تحقق اهداف و آرمان‌های ملی و بین‌المللی حکومت‌ها واقع می‌شود، افراد غیر نظامی متحمل بیشترین آزار می‌شوند. براساس مقاوله‌نامه شماره ۱۸۲ سازمان بین‌المللی کار سربازگیری کودکان و استخدام آنان در مخاصمات مسلحانه جزو بدترین اشکال کار کودک تلقی می‌شود.
همچنین در ماده ۸ اساسنامه دیوان بین‌المللی کیفری، استخدام و استفاده کودکان زیر ۱۵ سال به عنوان جنایت جنگی محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد حاصل تلاش‌های جامعه جهانی در مورد وضعیت کودکان را می‌توان، در کنوانسیون حقوق کودک مصوب ۱۹۸۹ میلادی مشاهده کرد.
به دنبال این کنوانسیون و متعاقب آن دو پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک افزوده شد که یکی از آن‌ها درباره به‌کارگیری‌کودکان در منازعات مسلحانه است. متاسفانه علیرغم وجود کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل‌های الحاقی آن و اینکه بشر در عصر انقلاب صنعتی چهارم به سر می‌برد؛ بسیاری از کودکان همچنان حقوقشان نقض می‌شود. توسعه وگسترش سلاح‌های سبک که به آسانی توسط کودکان حمل می‌شود، عدم نظارت بر استخدام کودکان در نیروهای مسلح، فقدان سیستم ثبت دقیق تولد کودکان و یا وقوع تقلب در این زمینه از دیگر عوامل استفاده از کودکان در مخاصمات مسلحانه محسوب می‌شود.
سخن آخر این که؛ کودکان آیینه تمام‌نمای اشخاص بی‌دفاع در مخاصمات مسلحانه هستند، با این حال در سراسر جهان، طرف‌های متخاصم یکی از اساسی‌ترین قواعد مخاصمات مسلحانه را نادیده می‌گیرند و آن حمایت از حقوق کودکان است. ماهیت طولانی مخاصمات امروزی آینده‌ی تمام نسل‌های کودکان را تحت تأثیر قرار داده است. با عنایت به اسناد بین‌المللی و منطقه‌ای متعدد و توجه ویژه‌ی دولت‌ها و سازمان‌های جهانی و منطقه‌ای و پیشرفت سریع حقوق بشر و بشردوستانه و نهادهای ناظر بر حسن اجرای این حقوق و همچنین حساسیت و آگاهی بیش از پیش افکار عمومی نسبت به حقوق کودکان در مخاصمات مسلحانه و بیداری وجدان جهانی، به نظر می‌رسد که باید حقوق کودک در مخاصمات مسلحانه را جز حقوق مسلم و بدیهی مورد قبول جامعه جهانی بدانیم و بپذیریم که حقوق کودک در این حوزه پذیرش عام یافته و وارد عرصه‌ی حقوق بین‌الملل عرفی شده است.
هرچند که باید اعتراف کرد کودکان هنوز هم نیازمند حمایت هرچه بیشتر جامعه جهانی در برابر مخاصمات مسلحانه هستند؛ چه در سطح بین‌المللی با انعقاد کنوانسیونی مجزا در همین ارتباط، و چه در سطح منطقه‌ای. اما در جنگ‌های جدید عاملی که بسیار برجسته شده است درکی است که بر اساس سیاست هویت شکل گرفته که خود منتج به شکستن هنجارها و نقض قواعد بین المللی شده است، عاملی که بیشتر به اهداف سیاسی و منافع دولت‌ها پرداخته است تا انسانیت.
بر أساس گزارش سازمان ملل متحد تخمین زده شده است که در۴ سال گذشته بیش از ۴۶۰ هزار کودک زیر ۱۸ سال برای شرکت در مخاصمات مسلحانه به کار گرفته شده‌اند. آن‌ها عمدتاً به عنوان مبارز، پیغام بر، جاسوس و تدارکات مورد استفاده قرار می‌گیرند. هرچند دولت‌ها و مجامع بین‌المللی برای منع استفاده نظامی از کودکان تلاش کرده یا در آغاز انجام این کار هستند، اما همچنان بسیاری از گروه‌های سیاسی و نظامی در دنیا هنوز به ثبت نام از کودکان زیر ۱۸ سال ادامه داده و آن‌ها را به مبارزه و آموزش نظامی وادار کرده و در معرض خشونت، تجاوز، کار سخت و دیگر اشکال بهره‌کشی قرار می‌دهند. به رغم اینکه نظام بین‌المللی حقوق بشردوستانه و حقوق بشر با محوریت ممنوعیت استخدام و استفاده از کودکان در نبردهای مسلحانه حاوی مقررات بین‌المللی وافری است اما جامعه جهانی همچنان در عصر محوریت فناوری دیجیتال و پیشرفت‌های شگرف بشر، شاهد حضور فزاینده اجباری و حتی داوطلبانه کودکان سرباز در درگیری‌های مسلحانه معاصر است.
شرایط کودکان در سراسر جهان از فلسطین اشغالی تا لیبی و سودان جنوبی و اوکراین و… در منازعات اخیر در سال (۲۰۲۲) و همچنین سال (۲۰۲۳)، روایتی تلخ و تکان‌دهنده است که می‌بایست تدبیری جدی از طرف دولت‌های طرف مخاصمه و جامعه‌ی جهانی صورت گیرد. این کودکان امروز هستند که جنگ، همه جوانب حال و آینده زندگی آنان را تهدید می‌کند. ما بزرگسالان باید به رسالت خود نسبت به آنان بیشتر اندیشه و چاره‌جویی‌کنیم. به امید حمایت بیشتر از این امیدهای فردا و یادمان باشد کودکی رؤیا نیست و حق با کودکان است.
