یادداشتی از محمدمهدی سیدناصری؛
کودکان کار مدرن؛ بهرهکشی در محیط دیجیتال
وقتی از واژهی کودک کار استفاده میشود، ناخودآگاه تصویری از کودکانی که در فضاهایی مثل خیابان و چهارراهها کار میکنند به ذهن متبادر میشود. اما با گسترش فضای مجازی و محیط دیجیتال و پیشرفت تکنولوژی در زندگی عادی انسانها، شاهد کودکان کاری هستیم که با ظاهری آراسته و در خانههایی لوکس زندگی میکنند و والدین آنها به خاطر شهرت و در بسیاری از موارد برای کسب درآمد از کودکان خود در فضای مجازی سوءاستفاده میکنند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، علی رغم پیش بینی ممنوعیت کار کودکان در کنوانسیون حقوق کودک، متأسفانه همچنان شاهد افزایش تعداد کودکانی هستیم که به جبر خانواده و فقر به محیط کار روی میآورند. تا چندی پیش کودک کار به کودکانی اطلاق میشد که در سطح خیابان از طریق فروش کالا و یا جمع آوری زباله به امرار معاش میپرداختند که امروزه از این دسته از کودکان کار، به کودک کار سنتی یاد میکنند. اما با دسترسی آسان مردم به شبکههای اجتماعی، گونه دیگری از کودکان کار به نام کودک کار مدرن یا فضای مجازی پدید آمدند، کودکانی که تنها از نظر ظاهر با کودک کار سنتی تفاوت دارند و عناصر کارگر و کارفرما و انگیزه کسب درآمد همچنان در آنها دیده میشود.
در جوامع مختلف فقر اقتصادی و فرهنگی باعث نادیده گرفتن حقوق کودکان میشود. کودکی که بازی کردن و آرامش کنار خانواده حق اوست تا در آینده برای جامعه و خودش فردی مؤثر و مفید باشد، به دلایلی مجبور به انجام کارهای سنگین و سخت میشود. پدیدهی کارِ کودکانی که از حقوق اولیهی خود مثل حق بر آموزش، حق بر بهداشت و تغذیه محرومند پدیدهای تلخ و مذموم است و این در حالی است که ماده ۳۲ کنوانسیون حقوق کودک به عنوان یکی از قابل قبولترین اسناد حقوق بشری عصر حاضر، بیان میدارد که کشورهای طرف کنوانسیون، حق کودک جهت مورد حمایت قرار گرفتن در برابر استثمار اقتصادی و انجام هرگونه کاری که زیانبار بوده و یا توقفی در آموزش وی ایجاد کند و یا برای بهداشت جسمی، روحی، معنوی، اخلاقی و پیشرفت اجتماعی کودک مضر باشد را به رسمیت میشناسند.
وقتی از واژهی کودک کار استفاده میشود، ناخودآگاه تصویری از کودکانی که در فضاهایی مثل خیابان و چهارراهها کار میکنند به ذهن متبادر میشود. اما با گسترش فضای مجازی و محیط دیجیتال و پیشرفت تکنولوژی در زندگی عادی انسانها، شاهد کودکان کاری هستیم که با ظاهری آراسته و در خانههایی لوکس زندگی میکنند و والدین آنها به خاطر شهرت و در بسیاری از موارد برای کسب درآمد از کودکان خود در فضای مجازی سوءاستفاده میکنند.
کودکانی که برای عکاسی و فیلمبرداری ساعتها باید جلوی دوربین قرار بگیرند و گاهی گریمهای سنگین و لباسهای نیمهعریان را تحمل کنند. والدین تصاویر و فیلمهای خصوصی آنها را در فضای مجازی منتشر میکنند و از تصویر و صدای کودکان برای تبلیغ، مدلینگ، کسب دنبالکننده و… استفاده میکنند. باید گفت این کودکان بدون آن که بخواهند طعمهی بردگی مدرن در فضای مجازی میشوند، زیرا نمیتوان این کودکان را در خانه زندانی کرد در حالی که همهی افراد جامعه در مدرسه، کوچه و خیابان گوشی به دست هستند و فیلمها را با یکدیگر رد و بدل کرده و آنها را میبینند و به هم نشان میدهند. این در حالی است که برخی از والدین خواسته یا ناخواسته کودکان خود را وارد بازی اقتصادی میکنند که در آینده و بزرگسالی آنها برایشان عواقب خوبی نخواهد داشت و با مشکلات عدیدهای روبهرو خواهند شد. ممکن است اینگونه تصور شود این کودکان که به واسطهی نظارت و یا حضور والدینشان از مزایایی مانند شهرت و درآمدزایی در شبکههای اجتماعی بهرهمند میشوند در واقع فعالیت لذتبخش و جذابی انجام میدهند، اما حضور زودهنگام، اجباری و فعالیت در فضایی که همهی امور در آن برای سالها ثبت خواهد شد و باقی خواهد ماند، آسیبهایی را در پی خواهد داشت که زیر ظاهر جذاب تصاویر ایدهآل و رؤیایی پنهان شده است و سلامت روان کودک را در حساسترین سالهای زندگی او نشانه گرفته است. سالهایی که شکلگیری زیربنای سلامت و شخصیت کودک در حال انجام است. علاوه بر این، اینگونه مورد توجه قرار گرفتن کودکان باعث میشود آسیبهایی جدی به شخصیت آنها وارد شود و ناخواسته مسیر زندگی کودک و آیندهی شغلی آنها تحتالشعاع قرار بگیرد. این خطر نیز وجود دارد که این کودکان در آینده طعمهی آزارگران جنسی یا افراد پدوفیلیا قرار بگیرند. زیرا کودکان درکی از شرایط جامعه نداشته و با حضور نمایشی در فضای مجازی حریم خصوصیشان نقض شده و به جای برآورده شدن نیازهای اساسی و بازی کردن، سوژهی تبلیغاتی خانواده و افراد سودجو شدهاند. این نقض حریم خصوصی میتواند منجر به سرخوردگی و خجالت آنها در بزرگسالی شود و حتی از خانوادهی خود سؤال کنند که چرا بدون رضایت آنها و برای کسب دنبال کننده و درآمد و تأمین انواع کمبودهای خود اقدام به انتشار تصاویر و فیلمهای خصوصی آنها کردهاند.
نکتهی مهم دیگری نیز دربارهی انتشار تصویر، ویدئو و دیگر اطلاعات شخصی کودک در فضای اینترنت وجود دارد. باید گفت علاوه بر کودکانی که با اهداف اقتصادی و دیده شدن در فضای مجازی هر روزه با انتشار اطلاعاتشان در دنیای دیجیتال مواجهیم، امروزه به واسطهی اینترنت و شبکههای اجتماعی با انتشار بیرویهی عکسها و اطلاعات خصوصی افراد از جمله کودکان مواجه هستیم. عکسهایی رنگارنگ از لحظات مختلف زندگی کودک از بدو تولد در سنین و حالتهای مختلف که توسط والدین، اقوام و دوستان و به مدد گوشیهای همراه در شبکههای مجازی بارگذاری میشود و بیضابطه در اختیار هر کسی قرار میگیرد. چنان که در بسیاری موارد به سادگی میشود روند هفتگی رشد کودکان را با جزئیترین احوالات چون اولین تجربهی غذا خوردن، دندان درآوردن، راه رفتن، دستشویی رفتن و… را مشاهده کرد.
در واقع بازنشر تصاویر کودکان با اهداف مختلف نظیر تفریح و سرگرمی، نمایش زیبایی و استعدادهای کودک، برانگیختن حس ترحم مخاطبان، تبلیغ کالا و خدمات در فضای مجازی و صفحات اینترنتی نقض حریم خصوصی کودکان و نادیده انگاشتن مصالح عالیهی آنان تلقی میشود. از آنجایی که کودکان به دلیل شرایط سنی درک درستی از کارکردهای اینترنت و شبکههای اجتماعی ندارند، اما قطعاً در آینده از مشاهدهی تصاویر خود در لحظات خصوصی و حالتهای مختلف به صورت عمومی خجالت کشیده، سرخورده میشوند و عزتنفسشان خدشه دار خواهد شد.
از منظر حقوقی و طبق کنوانسیون حقوق کودک نقض حقوق خصوصی کودک جرم محسوب شده و میتواند کودک را در معرض مخاطرات و آسیبهای جسمانی و روانی در آینده قرار دهد و مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک وزارت دادگستری در بیانیهای از همهی رسانهها بهویژه رسانهی ملی خواسته است کنشگران عرصهی حقوق کودک، اشخاص حقیقی و حقوقی حتی والدین و سرپرستان کودکان با احترام به حقوق کودکان و با توجه خاص به مصالح عالیهی کودکان، از انتشار تصاویر آنها با هر هدفی در صفحات شخصی، فضای مجازی، سایتهای خبری و جراید مکتوب خودداری کنند. در قوانین و کنوانسیونهای بینالمللی نیز حقوق کودکان به رسمیت شناخته شده است و در سطح جهان کودکان زمانی که به سن قانونی برسند میتوانند از والدینشان به دلیل نقض حریم خصوصی شکایت کنند (حسینیاکبرنژاد/ جواهریآراسته، ۱۳۹۹.۱۱۰). در اینجا نیز ماده ۳۲ کنوانسیون حقوق کودک، حق کودکان را محترم شمرده و بر حفظ حریم شخصی کودک در برابر تمام اشکال استثمار که هر یک از جنبههای رفاه کودک را به مخاطره بیندازد، تأکید دارد. در قانون ایران نیز قوانینی چون قانون حمایت از کودک و نوجوان، از حقوق کودکان حمایت میکند و اگر سوءاستفاده از کودکان به حدی باشد که مصداق کودکآزاری باشد و منجر به صدمات روحی، روانی و اخلاقی او شود جرم تلقی شده و مورد حمایت قانون قرار میگیرد.
تکنولوژی بیشتر از آنکه ذاتاً فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد و تکنولوژی به خودی خود مخرب نیست و نحوه استفاده از آن بسیار مهم است. «آینده» را انسانهایی میسازند که «امروز» کودکاند، کودکان ما «امروز» نیاز دارند که خوب زندگی کنند و به حقوقشان برسند و لازم است بشر آگاهانهتر از ابزار تکنولوژی استفاده کند که شفافسازی و آگاه کردن جامعه در این زمینه نیز برعهده کارشناسان و متولیان فرهنگی و حقوقی جامعه است.