یادداشت اقتصادی؛
نقش زمان در انعقاد ربا و ربا در عقد مرابحه
اعراب به حضرت رسول(ص) عرض کردند که فروش مدت‌دار ربا نیست و این آیه نازل شد که «قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَ أَحَلَّ اللّهُ الْبَیْعَوَ حَرَّمَ الرِّبَا» شأن نزول این آیه در ارتباط با خرید و فروش مدت‌دار خرما بود؛ یعنی خرما الان فروخته می‌شد و بهای آن بعد از مدتی به مقدار بیشتری اخذ می‌شد.
ایلنا: اعراب به حضرت رسول(ص) عرض کردند که فروش مدت‌دار ربا نیست و این آیه نازل شد که «قَالُواْإِنَّمَاالْبَیْعُمِثْلُالرِّبَاوَأَحَلَّاللّهُالْبَیْعَوَحَرَّمَالرِّبَا»(سوره بقره، آیه ۲۷۵: گفتند: بیع مثل ربا است ولی خداوند بیع را حلال و ربا را حرام کرده است). شأن نزول این آیه در ارتباط با خرید و فروش مدت‌دار خرما بود؛ یعنی خرما الان فروخته می‌شد و بهای آن بعد از مدتی به مقدار بیشتری اخذ می‌شد.
در این آیه و در سایر آیات قرآن در مورد ربا، به صراحت این نوع گرفتن بهره تحریم شده است. مسئله اساسی در تفسیر نرخ بهره و ربا است. اشتباهی که در فقه رخ می‌دهد این است که فقها به «زمان» به عنوان «اساس» برای تعریف ربا نمی‌پردازند.
عنوان می‌شود که اگر مبادله‌ای به مازاد صورت بگیرد ربا است. اما نمی‌گویند هیچ وقت مبادله‌ای به مازاد در زمان حال صورت نمی‌گیرد. مثلاً فردی در زمان حال وجه(یا کالای) مشخصی را به دیگری بدهد و نفر دوم همان وجه(یا کالا) را در همان زمان به نفر اول بازگرداند.
این معامله عبثاست زیرا فرد اول و فرد دوم هیچکدام منفعتی در آن ندارند. حداقل برای یکی از طرفین نفعی می‌تواند وجود داشته باشد که زمان دریافت و پرداخت مبادله یکی نباشد. یعنی مبادله بین فرد اول و دوم به گونه‌ای صورت گیرد که وجه(یا کالای) مزبور مدتی نزد فرد دوم باشد و بعد به فرد اول بازگردانده شود.
در این حالت معامله پول می‌تواند از لحاظ مادی عبثنباشد و علت عبثنبودن آن، انتفاع ناشی از ورود زمان در معامله است. به عبارت دیگر ربا وقتی مفهوم پیدا می‌کند که معامله مدت‌دار باشد. لذا شرط لازم برای ورود معامله به حریم ربا، زمان است و ورود زمان در معامله می‌تواند موجد ربا باشد. یعنی فصل تمیز ربا و بیع منتج از زمانی است که پول یا کالای فرد اول نزد فرد دوم قرار می‌گیرد.
یعنی تفاوت ربا و بیع در ورود زمان به معامله و مازادی است که از ارجحیت زمانی بر مبلغ اسمی معامله بار می‌شود. ربا به این مفهوم مازادی است که در طول زمان، بدون انجام هیچ کار اضافه‌ای روی یک دارایی دریافت می‌گردد به شرطی که دارایی الزاماً همان دارایی نباشد، چون در این حالت مفهوم اجاره می‌دهد.
عقد مرابحه(طبق ﺩﺳﺘﻮﺭﺍﻟﻌﻤﻞ ﺍﺟﺮﺍﻳﻲ ﻋﻘﺪ مرابحه، بانک مرکزی ایران، ۱۳۹۰) ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩﻱ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺁﻥ ﻋﺮﺿﻪ ﮐﻨﻨﺪﻩ، ﺑﻬﺎی ﺗﻤﺎﻡ ﺷﺪﻩ ﺍﻣﻮﺍﻝ ﻭ ﺧﺪﻣﺎﺕ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺍﻃﻼﻉ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﻣﻲﺭﺳﺎﻧﺪ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺑﺎ ﺍﻓﺰﻭﺩﻥ ﻣﺒﻠﻎ ﻳﺎ ﺩﺭﺻﺪﻱ ﺍﺿﺎﻓﻲ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺳﻮﺩ، ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﻧﻘﺪﻱ، ﻧﺴﻴﻪ ﺩﻓﻌﻲ ﻳﺎ ﺍﻗﺴﺎﻃﻲ، ﺑﻪ ﺍﻗﺴﺎﻁ ﻣﺴﺎﻭﻱ ﻭ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺴﺎﻭﻱ ﺩﺭ ﺳﺮﺭﺳﻴﺪ ﻳﺎ ﺳﺮﺭﺳﻴﺪﻫﺎﻱ ﻣﻌﻴﻦ ﺑﻪ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﻭﺍﮔﺬﺍﺭ می‌کند.
ﺍﻣﻮﺍﻝ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺩﺭ ﻫﻨﮕﺎﻡ ﺍﻧﻌﻘﺎﺩ ﻗﺮﺍﺭﺩﺍﺩ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺑﺎﺷﺪ. ﺑﺎﻧﮏ در زمینه ﺭﻓﻊ ﻧﻴﺎﺯ ﻭﺍﺣﺪﻫﺎﻱ ﺗﻮﻟﻴﺪﻱ، ﺧﺪﻣﺎﺗﻲ ﻭ ﺑﺎﺯﺭﮔﺎﻧﻲ ﺑﺮﺍﻱ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﻮﺍﺩ ﺍﻭلیه، ﻟﻮﺍﺯﻡ ﻳﺪﮐﻲ، ﺍﺑﺰﺍﺭﮐﺎﺭ، ﻣﺎﺷﻴﻦ ﺁﻻﺕ، ﺗﺄﺳﻴﺴﺎﺕ، ﺯﻣﻴﻦ ﻭ ﺳﺎﻳﺮ ﮐﺎﻻﻫﺎ ﻭ ﺧﺪﻣﺎﺕ ﻣﻮﺭﺩ ﺍﺣﺘﻴﺎﺝ ﻭ ﻧﻴﺎﺯﻫﺎﻱ ﺧﺎﻧﻮﺍﺭﻫﺎ ﺑﺮﺍﻱ ﺗﻬﻴﻪ ﻣﺴﮑﻦ، ﮐﺎﻻﻫﺎﻱ ﺑﺎﺩﻭﺍﻡ ﻭ ﻣﺼﺮﻓﻲ ﻭ ﺧﺪﻣﺎﺕ، ﺑﻪ ﺳﻔﺎﺭﺵ ﻭ ﺩﺭﺧﻮﺍﺳﺖ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﻣﺒﺎﺩﺭﺕ ﺑﻪ ﺗﻬﻴﻪ ﻭ ﺗﻤﻠﮏ ﺍﻳﻦ ﺍﻣﻮﺍﻝ ﻭ ﺧﺪﻣﺎﺕ ﻧﻤﻮﺩﻩ ﻭ ﺳﭙﺲ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﻋﻘﺪ ﻣﺮﺍﺑﺤﻪ ﺑﻪ ﻣﺘﻘﺎﺿﻲ ﻭﺍﮔﺬﺍﺭ میﻧﻤﺎﻳﺪ.
با توجه به اینکه مرابحه به این شکل پوشاندن قصد ربا است خود نوعی حیله شرعی است و نرخ بهره را از ابتدا می‌توان در آن محاسبه نمود وارد حریم ربا می‌شود. لذا با توجه به این موضوع نه تنها گناه ربا را با خود به همراه دارد بلکه به گناه حیله شرعی که نوعی کلاه گذاردن بر سر خداوند است نیز مشوب است.
عقد مرابحه که تشریفات قانونی نسبتاً ساده‌تری نسبت به سایر عقود دیگر در بانکداری تعریف شده در ایران دارد مدّ نظر برای صدور کارت‌های اعتباری قرار داده شده که بدین طریق ربا را قانونی می‌نماید.
بیژن بیدآباد، اقتصاددان
