ورزش - کار ؛ سرمایه اجتماعی و کاهش آسیب ها

امروزه در کنار سرمایه‌های انسانی، اقتصادی و فیزیکی، از سرمایۀ دیگری به نام سرمایۀ اجتماعی نام برده می‌شود که در بررسی‌های اقتصادی و اجتماعی جوامع مطرح شده است.

سرمایۀ اجتماعی مجموعه منابع بالفعل و بالقوه‌ای است که با عضویت در شبکه‌های اجتماعی کنشگران و سازمان‌ها به وجود می‌آید. بدین ترتیب سرمایۀ اجتماعی مجموعۀ هنجارهای موجود در این شبکه‌ها و سازمان‌ها است که موجب ارتقای سطح همکاری اعضای آن جامعه شده و موجب کاهش سطح هزینه‌های تبادلات و ارتباطات می‌شود.

ورزش و تربیت بدنی از جمله مسائلی است که با توجه به کارکردها و پیامدهایی که به همراه دارد، مورد توجه دانشمندان بیشتر علوم است. ورزش علاوه بر اینکه فی نفسه، یکی از بهترین راه‌های تخلیۀ هیجانات و حفظ سلامتی است، کارکردهای متعددی در زمینه‌های مختلف داردوبا کارکردهای مثبتی مانند کاهش آسیب‌ها و انحرافات اجتماعی، افزایش انسجام اجتماعی، پیشگیری و مداخله نسبت به اختلافات روانی، کاهش فقر حرکتی و... می‌تواند موضوع تحقیقات و پژوهش‌های مهمی واقع شود.

این پژوهش‌ها رابطۀ ورزش با مقوله هایی مانند فرهنگ، اقتصاد، سیاست و همچنین کارکردهای ورزش در زمینۀ این عوامل را مورد سنجش و بررسی قرار داده‌اند و نتایج جالب توجهی نیز در پی داشته‌اند.

عاملی که سبب می‌شود از میان عناصر مختلف اجتماعی در درون یک جامعه، ورزش به طور گسترده مورد توجه بیشتر محققان سرمایۀ اجتماعی قرار گیرد، این است که فعالیت‌های ورزشی در سطح غیرسازمان ـ یافته این قابلیت را دارند که می‌توانند باعث انگیزش، الهام بخشی و ایجاد روحیۀ اجتماعی در جامعه شوند. ورزش می‌تواند به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد روابط دوستانه و ارتباطات اجتماعی جدید به ویژه بین طبقات مختلف از لحاظ مذهب و قومیت مورد استفاده قرار گیرد. این افراد می‌توانند شامل ورزشکاران و مشارکت کنندگان غیرورزشکار (تماشاچیان) بوده و در نهایت می‌تواند به افزایش هنجارهای اعتماد و تعامل منجر شود. به عبارت بهتر، فعالیت‌های ورزشی می‌تواند موجب ایجاد ارتباط بین گروه‌ها در شبکه‌های اجتماعی مختلف شود.همچنین بسیاری از سیاست گذاران و توسعه دهندگان فعالیت‌های فیزیکی که نقش مثبتی برای سرمایۀ اجتماعی در افزایش فعالیت‌های ورزشی قائلند، معتقدند توجه به عوامل محیطی ـ اجتماعی گام اساسی در تحقیقات در زمینۀ فعالیت‌های ورزشی است. از نظر آنها جوامعی با سرمایۀ اجتماعی بالا در موقعیت بهتری برای تقویت هنجارهای مثبت اجتماعی به منظور انجام فعالیت‌های ورزشی قرار دارند و این عمل از طریق تقویت و تداوم اطمینان و اعتماد و همچنین وادار ساختن افراد به منظور دستیابی به اهداف مشترک (مانند افزایش امنیت در محیط) صورت می‌گیرد. شواهد نیز نشان می‌دهند درک و احساس امنیت در فعالیت‌هایی مانند ورزش عامل بسیار مهم برای انجام آن به شمار می‌رود و جوامعی که در آنها هنجارهای مشترک و شبکه‌های اجتماعی غیررسمی وجود دارد، سطوح بالاتری از امنیت دارند.

پوتنام در بین سال‌های 2000-1999 در تحقیقی به این نتیجه دست یافت کسانی که به شبکه‌های اجتماعی غیررسمی بیشتری تعلق دارند، بیشتر مایلند وقت و پول خود را به انجام دادن فعالیت‌های داوطلبانه مانند فعالیت‌های ورزشی اختصاص دهند. به نظر او سرمایۀ اجتماعی حائز بیشترین تأثیر بر درگیری افراد در این کنش‌هاست.

مطالعات بوث و همکاران نشان داده است که داشتن شبکه‌های اجتماعی غیررسمی مانند دوستان و خانواده که برای افراد نقش حمایتی دارند یا اینکه خودشان (شبکه‌ها) به طور مستقیم در فعالیت فیزیکی مشارکت می‌کنند، به مشارکت بیشتر افراد در فعالیت ورزشی منجر می‌شود.

با توجه به مباحثی که مطرح شد، می‌توانیم فرض کنیم که ارتباطات و فعالیت‌های اجتماعی (رسمی ـ غیررسمی) باید احتمال مشارکت در دیگر فعالیت‌های اجتماعی را در جامعه افزایش دهد. شواهد نیز نشان می‌دهند، افرادی که به مشارکت اجتماعی علاقۀ بیشتری از خود نشان می‌دهند به فعالیت‌های فوق برنامه (فعالیت‌های ورزشی) در دوران نوجوانی و جوانی توجه بیشتری دارند. برای مثال اکلس و باربر (1999) بیان می‌کنند جوانانی که در جامعه فعالانه مشارکت می‌کنند، از این طریق فرصت یادگیری مهارت‌ها و توانایی‌های ارزشمندی مانند فرصت‌های کسب مهارت‌های اجتماعی، فیزیکی و بین شخصی به منظور ایجاد شبکه‌های ارزشمند اجتماعی و نیز توسعۀ احساس تعلق درون جامعه را به دست می‌آورند که می‌تواند در دیگر بخش‌های زندگی مفید واقع شود.

آنچه موجب توجه محققان ورزشی به سرمایۀ اجتماعی شده، این است که نوع و میزان تعامل اجتماعی انسان‌ها در حوزۀ ورزش چه پیامدهای اجتماعی و سیاسی برای کل جامعه دارد. امروزه در کشورهای اسکاندیناوی در خصوص اثرهای مشارکت داوطلبانه در سازمان‌های ورزشی بر اعتماد اجتماعی و علاقه به امور سیاسی تحقیقات زیادی صورت گرفته است. برای مثال، در بسیاری از این تحقیقات مشخص شده که افراد فعال در حوزۀ ورزش، سرمایۀ اجتماعی بیشتری دارند و در نتیجه از اعتماد اجتماعی بیشتری برخوردارند و علاقۀ بیشتری به جهان پیرامون خود از جمله جهان سیاست دارند.

تحقیقات انجام شده در خارج از کشور در مورد رابطۀ بین سرمایۀ اجتماعی و ورزش نشان می‌دهند که مشارکت ورزشی به علت کمک به افزایش عزت نفس و برابری اجتماعی در تقویت جامعۀ مدنی مؤثر است. به علاوه سیپل نیز در تحقیقی در نروژ به این نتیجه رسید که مشارکت داوطلبانۀ افراد در سازمان‌های ورزشی بر ابعاد خاصی از سرمایۀ اجتماعی مؤثر است. به عبارت دیگر، افرادی که در سازمان‌های ورزشی به طور داوطلبانه مشارکت دارند، از اعتماد اجتماعی بیشتری برخوردار بوده و بیشتر به پیگیری مسائل سیاسی و مدنی جامعه خود علاقه‌مندند. از نظر سیپل، بخش عمده‌ای از اثرگذاری ورزش بر سرمایۀ اجتماعی از طریق سه ساز و کار است: افزایش اعتماد به نفس، گسترش ارتباطات اجتماعی و تقویت اخلاق گرایی.

به طور کلی سرمایۀ اجتماعی به عنوان محصول روابط اجتماعی، هم به سود به وجود آورنده است و هم به سود دیگران. به این ترتیب نمی‌توان امتیازهای سرمایۀ اجتماعی را محدود کرد.

ارکان اصلی سرمایه ی اجتماعی ،مشارکت واعتماد است. ورزش به عنوان رفتاری فرهنگی واجتماعی زمینه ی مشارکت وفضای اعتماد را فراهم می آورد.ورزش وفعالیتهای بدنی  به عنوان رفتاری فرهنگی موجب افزایش سرمایه ی اجتماعی به شکلی گسترده می شود.مهمترین ویژگی ورزش داوطلبانه بودن آن است.  افرادی که در سازمان‌های ورزشی به طور داوطلبانه مشارکت دارند، از اعتماد اجتماعی بیشتری برخوردار بوده و بیشتر به پیگیری مسائل سیاسی و مدنی جامعه خود علاقه‌مندند. ورزش به عنوان یک عامل وکاتالیزور بسیار مهم در ایجاد سرمایه ی اجتماعی (علاوه بر سرمایه ی سلامت - جسمی وروحی) عمل می نماید.

* پریسا خواجه نژاد

معاون اداره کل امور ورزشی کارگران