کتابشناسی امیرکبیر، صدراعظم نامدار قاجاریه

بدون شک میرزاتقی خان فراهانی، مقلب به امیرکبیر صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار یکی از سرشناس‌ترین چهره‌های تاریخ ایران است. دوران صدارت امیر از مهم‌ترین و اثرگذارترین ادوار تاریخ ایران به شمار می‌آید و در باره این عده از تاریخ ایران زمین کتاب‌های بسیاری در داخل و خارج از کشور منتشر شده که محور بسیاری از این آثار امیرکبیر است.

به گزارش ایلنا، این آثار ۱۶۳ سال پس از درگذشت میرزاتقی خان فراهانی همچنان نام این مرد بزرگ را نزد مردم ایران زنده نگه داشته‌اند. این گزارش به معرفی مهم‌ترین آثار مکتوب با موضوع امیرکبیر اشاره دارد که از سال قتل وی تا کنون منتشر شده‌اند.

امیرکبیر و ایران
این کتاب به قلم فریدون آدمیت، نخستین بار با عنوان «امیرکبیر و ایران یا ورقی از تاریخ سیاسی ایران» از سوی بنگاه آذر سال ۱۳۲۳ منتشر شد. «امیرکبیر و ایران» بارها تجدیدچاپ شد و انتشارات خوارزمی نهمین و آخرین چاپ آن را منتشر کرده است.

محور اصلی این اثر، تحلیل شخصیت امیرکبیر در سیر تحول تاریخ است. در این کتاب همچنین به جریان‌های تاریخی و عوامل سازنده آنها در دوران صدارت میرزاتقی خان اشاره شده است. رابطه امیرکبیر با دربار و مردم ایران و تاثیرات وی بر امور داخلی و خارجی بخش‌های مهم این کتابند.

میرزا تقی خان امیرکبیر
این کتاب نوشته ایرج افشار نخستین بار سال ۱۳۴۰ منتشر شد و چاپ‌های بعدی آن به کوشش انتشارات دانشگاه تهران به بازار کتاب رفت. این اثر، بازنویسی کتابی است که عباس اقبال آشتیانی تألیف آن را آغاز کرد اما مرگ اجازه به پایان رساندن آنرا نداد.

ویژگی این کتاب استناد بر مدارک و متون مستند تاریخی است و می‌تواند منبع دقیق و معتبر برای پژوهشگران، نویسندگان و دانشجویان رشته تاریخ در مقاطع مختلف تحصیلی باشد.

زندگانی میرزا تقی خان امیرکبیر
چاپ نخست کتاب «زندگانی میرزاتقی خان امیرکبیر» به قلم حسین مکی و با مقدمه هاشمی حائری سال ۱۳۲۳ در تهران منتشر شد. چاپ سوم با مطالب و اسناد و مدارک اضافی سال ۱۳۳۷ در قطع وزیری منتشر شد. این کتاب با تجدید نظر و اضافات در سال‌های گذشته توسط انتشارات ایران به چاپ رسیده است.

این کتاب‌ تلاشی است برای روشن کردن زوایای ناشناخته عملکرد امیرکبیر در یکی از برجسته ترین جریان های تاریخ عصر جدید ایران. نویسنده کوشیده است تحلیلی نو و علمی از این جریان ارائه کند و چهره میرزا تقی‌خان امیرکبیر، قهرمان آنرا دقیقاً و آنچنان که در زندگی واقعی بوده، ترسیم کند.

اسناد و نامه‌های امیرکبیر
این دو اثر به قلم سید علی آل داوود نوشته شده‌اند و به کوشش نشر تاریخ ایران روانه بازار کتاب شده‌اند. این آثار مجموعه‌ای از نامه‌های روزانه امیرکبیر به ناصرالدین شاه و دیگر شخصیت‌های حکومت ایران است که با مطالعه آنها، می‌توان از حوادثمهم آن دوران آگاه شد.

بیشتر این نامه‌ها به خط امیرکبیر است و معدودی به خط میرزا سعیدخان موتمن‌الملک و میرزا محمدحسین ملک‌الکتاب فراهانی که منشیان امیر به حساب می‌آمدند، نوشته شده است.

سیاست خارجی امیرکبیر
این اثر نوشته علیرضا کاوه‌چیلی همراه با پیشگفتاری از عبدالرضا هوشنگ مهدوی منتشر شده است. در این اثر، نویسنده به توضیح مفهوم سیاست خارجی امیرکبیر و سپس شخصیت امیرکبیر را توصیف کرده است.

محور این کتاب، موضع‌گیری امیرکبیر در برابر سیاست‌های کشورهای روسیه و انگلستان در ایران، رابطه ایران و عثمانی در زمان ناصرالدین شاه و نقش امیرکبیر در این روابط و مناسبات ایران با دیگر کشورهای جهان در این دوره از عهد قاجاریه است.

غروب در پگاه: امیرکبیر قربانی استبداد و استعمار
«غروب در پگاه: امیرکبیر قربانی استبداد و استعمار» کتابی به قلم بهرام افراسیابی با پیشگفتاری از فریدون مشیری است. این اثر به مناسبت یکصد و پنجاهمین سالگرد شهادت امیرکبیر به همت دفتر ادب و هنر گنجینه فرهنگ به چاپ رسیده است. این کتاب همچنین دربرگیرنده تصاویر متعددی از امیرکبیر است که فرهاد معمار آنها را جمع آوری کرده است.

فراز و فرود اصلاحات در عصر امیرکبیر
این اثر نیز حاصل پژوهشی است که به قلم محمدامیر شیخ نوری انجام شده و به صورت کتاب از سوی سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، به چاپ رسیده است.

در این کتاب از امیرکبیر به عنوان یکی از پیشگامان اصلاحات در تاریخ ایران یاد شده و چگونگی انجام اصلاحات میرزا تقی‌خان در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در آن دوران اشاره کرده است.

چهره امیرکبیر: کاوشی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره امیرکبیر
کتاب حاضر به قلم ناصر نجمی از سوی انتشارات علم به چاپ رسیده است. نویسنده در این کتاب علاوه بر شناساندن شخصیت امیرکبیر، به اتفاقاتی که زمان وی به وقوع پیوسته است می‌پردازد.

این کتاب، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را در روزگار امیرکبیر بررسی می‌کند. «چهره امیرکبیر: کاوشی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در دوره امیرکبیر» با محور نقش سیاسی و جایگاه اجتماعی امیرکبیر منتشر شده است.

زندگی امیرکبیر، میرزا تقی خان فراهانی
این اثر به قلم قاسم مفرده فراهانی به چاپ رسیده و در آن نویسنده برای شناساندن شخصیت امیرکبیر و بیان اخلاقیات او از خاطرات مردم اهل فراهان و همچنین استفاده از گفته پدران(پیران آن دوره) استفاده کرده است. این کتاب به نوعی مستندنگاری محسوب می‌شود.

امیرکبیر که بود؟ چه کرد؟ چه شد؟
به قلم محسن احمدی کافشانی از سوی انتشارات مرسل کاشان منتشر شده و به چاپ‌های متعدد رسیده است. این کتاب به زندگینامه، فعالیت‌ها، اصلاحات و نحوه شهادت امیرکبیر نوشته شده است. کتاب در سه بخش تنظیم شده که بخش نخست آن با عنوان «امیرکبیر که بود؟» از تولد تا صدارت را توضیح می‌دهد.

بخش دوم آن با عنوان «امیرکبیر چه کرد؟» درباره مسافرت‌های امیرکبیر، اصلاحات اداری، امور اجتماعی و موسسات فرهنگی و اقتصادی و سیاست‌های امیرکبیر و امیران پس از صدارات وی، به رشته تحریر درآمده است. بخش سوم بخش با عنوان «امیرکبیر چه شد؟» سیاست‌های امیرکبیر در امور مملکت و چگونگی شهادت وی را بررسی کرده است.

امیر کبیر
این کتاب نوشته دکتر علی‌اکبر ولایتی است که سال ۱۳۸۹ به کوشش شرکت سهامی کتاب‌های جیبی وابسته به موسسه انتشارات امیرکبیر منتشر شد. فصل‌های «سفر به روسیه»، «سفر به ایروان» و «سفر به عثمانی» به سفرهای امیرکبیر اختصاص دارد.

«ایران پیش از صدرات امیر کبیر»، «تاریخ قاجار از آغاز تا میرزا»، «صدرات میرزا تقی خان امیر کبیر»، «شورش علیه صدراعظم»، «سیاست خارجی امیر کبیر»، «اصلاحات امیر کبیر»، «تأسیس دارالفنون»، «خدمات عمومی»، «اعتقادات دینی امیر کبیر» و «فرجام امیر» از جمله دیگر بخش‌های کتاب است.

اسناد و نامه‌های امیرکبیر
سید علی آل داود نویسنده این کتاب است. این اثر دربرگیرنده دو قسمت اصلی است، قسمت نخست مشتمل بر چند گفتار درباره شناسایی منابع اصلی اسناد، مدارک امیرکبیر و توضیحی در باب محل نگهداری اسناد مذکور است.

در قسمت دوم، اصل نامه‌ها و اسناد و دست‌نوشته‌‎های مختلف منتشر شده است. «مقدمه مفصل تحت عنوان: میرزا تقی‌خان امیرکبیر بر پایه اسناد»، «مجموعه اسناد امیرکبیر موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران»، «اسناد وزارت امور خارجه»، «اسناد کتابخانه مجلس»، «نامه‌های ‌ناصر‌الدین‌شاه به امیرکبیر»، «نامه‌های امیرکبیر به دیگران در دوره صدارت»، «اسناد و نامه‌های گوناگون درباره امیرکبیر»، «داستان‌های تاریخی درباره امیرکبیر» و «رساله درباره گزارش سفیر ایران در پاریس خطاب به امپراتور فرانسه» از بخش‌های این کتابند.

امیرکبیر و دارالفنون
این کتاب به قلم قدرت‌الله روشنی از سوی انتشارات دانشگاه تهران منتشر شده است. نویسنده در این اثر تاسیس دارالفنون را از بزرگترین و ماندگارترین کارهای امیرکبیر در تاریخ ایران می‌داند. در این اثر درباره زمینه‌های تاسیس مدرسه دارالفنون به تفسیر پرداخته شده و نیاز به کسب تکنولوژی را انگیزه اصلی ایجاد دارالفنون عنوان کرده است.

روشنی تاسیس دارلفنون را تقلیدی از مدرسه‌ای به همین نام در عثمانی می‌داند. وی در بخش‌های دیگر این کتاب به اهداف تاسیس دارلفنون، چگونگی ساخت و ساز آن، افتتاح این مدرسه، ‌ تشکیلات اداری دارالفنون، ‌ شیوه و نظام آموزشی این مدرسه، رشته‌های تحصیلی و هیات‌های آموزشی، معلمان داخلی و خارجی این مدرسه و انحطاط دارالفنون پرداخته است.

منشأت قائم مقام فراهانی
«منشأت قائم مقام فراهانی» کتابی است درباره نوشته‌های امیرکبیر که از سوی ابوالقاسم بن عیسی قائم مقام تدوین و به کوشش بدرالدین یغمایی از سوی انتشارات نگاه منتشر شده است.

در مقدمه این اثر از منشأت قائم مقام فراهانی به عنوان یکی از شاهکارهای نثر فارسی یاد شده است. در این کتاب منشأت امیرکبیر از دو جنبه اهمیت ادبی و تاریخی بررسی شده‌اند.

داستان‌هایی از زندگانی امیرکبیر
این مجموعه از معدود آثار داستانی با موضوع شخصیت امیرکبیر و نوشته محمود حکیمی است که از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ شده است. این کتاب برای نخستین بار سال ۱۳۵۴ در ۱۱ فصل به چاپ رسید و با گذشت حدود ۴۰ سال به چاپ چهلم هم رسیده است.

«ایران قبل از صدارت امیرکبیر»، «داستان‌هایی از دوران کودکی و نوجوانی امیرکبیر»، «داستان‌هایی از عصر صدارت امیرکبیر»، «روزنامه وقایع اتفاقیه»، «امیرکبیر و خارجیان»، ‌ «شکیبایی دینی امیر»، «امیرکبیر و درباریان»، «شهادت امیرکبیر»، «شخصیت میرزا آقاخان نوری»، «امیرکبیر از دیدگاه خارجیان» و «امیرکبیر از دیدگاه اندیشمندان ایرانی» بخش‌های مختلف این اثر را تشکیل می‌‎دهند.

«امیرکبیر تجلی افتخارات ملی»
محمداحمد پناهی سمنانی نویسنده کتاب «امیرکبیر تجلی افتخارات ملی» است. این کتاب سال ۱۳۷۶ از سوی انتشارات کتاب نمونه چاپ شده است. این کتاب هم به گوشه‌ای از کارهای بزرگ امیرکبیر در دوران صدارت پرداخته و وی را نماد یک ایرانی وطن‌پرست معرفی کرده است.