چالش‌های اجرای قانون حقوق مولفین و مصنفین در ایران

به گزارش ایلنا، در این کارگاه آموزشی دکتر رحیم پیلوار، استادیار دانشکده حقوق دانشگاه تهران یکی از پایه‌های تمدن و پیشرفت کنونی غرب را صنعت چاپ و حمایت از آن دانست و گفت: بعد از رنسانس که در قرن سیزدهم میلادی از فلورانس ایتالیا آغاز و موجب پیدایش تحولات عظیمی شد، در قرن ۱۵ اختراع چاپ شدت این تحولات را گسترش داد. پیرو اختراع چاپ و امکان انتشار کتاب، این محصول فرهنگی با قیمت ارزان در دسترس مردم قرار گرفت. 

وی ادامه داد: جالب است بدانید که نخستین حمایت‌ها در آن زمان از ناشران صورت می‌گرفت، چراکه با هزینه سنگین اقدام به خرید دستگاه چاپ و انتشار کتاب می‌کردند. در ایران نیز بعد از شکست از روسیه تزاری و جدا شدن هرات از ایران توسط انگلیسی ها، ایرانیان متوجه عمق عقب ماندگی خود شده و در زمان عباس میرزا عده‌ای را برای کسب علم به فرنگ اعزام کردند تا رمز و راز پیشرفت غربی‌ها را درک و اقتباس کنند. هنگامی که این گروه به ایران بازگشتند، نخستین دستگاه چاپ را با خود به تبریز آوردند و همان اتفاقاتی که در غرب شاهد آن بودیم در ایران هم به وقوع پیوست. 

پیلوار با بیان اینکه پیرو این تحولات موضوع مالکیت فکری، ادبی و هنری مطرح شد که دو دسته حقوق مادی و معنوی به افراد اعطا می‌کند، گفت: حقوق فرانسه حمایت‌های خوبی از شخصیت و آثار پدیدآورندگان ایجاد کرده است. بر این اساس، سابقه حق افشای اثر به سال ۱۲۸۵ برمی گردد که براساس آن مولف این حق را دارد که اثر خودش را منتشر کند و کسی به زور نمی‌تواند مولف را مجبور به این کار کند. این اثر شامل کتاب، فیلم و… است که براساس معاهده برن تدوین شده است. 

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: مورد بعدی مربوط به حق انتصاب اثر است، به این معنا که فرد می‌تواند اثر خود را با نام، بی‌نام یا با نام مستعار منتشر کند و دیگران حق ندارند اثری را به نام خودشان ثبت کرده و یا حتی بدون اجازه صاحب اثر، چیزی را به نام او منتشر کنند. همچنین، حق تمامیت اثر موضوع دیگری است که براساس آن و از دیدگاه قانون هر اثر علمی، ادبی و هنری تمامیتی دارد که توسط مولف ایجاد شده و دیگران حق تعرض، دست بردن در آن و کم و زیاد کردن محتوای آن را ندارند. 

وی با اشاره به اینکه اینها همه شامل مواردی است که از شخصیت حقیقی پدیدآورنده حمایت می‌کند، گفت: یکی دیگر از مواردی که در این حوزه گنجانده شده حق بازستانی اثر است. البته چون در حقوق کشور ما شناخته شده نیست به آن نمی‌پردازیم، گرچه می‌شود با اعمال تدابیری این مفهوم را نیز وارد قوانین کرد. 

پیلوار ادامه داد: بنابر این مفهوم اگر مولف و پدیدآورنده اثر به هر دلیلی از انتشار اثر خود منصرف شد، می‌تواند با پرداخت خسارت قرارداد را لغو کند. نکته مهم در تمام این موارد این است که قائل به شخص بوده و قابل انتقال به غیر نیست، ضمن اینکه این حقوق مربوط به نظم عمومی است و کسی نمی‌تواند خلاف آن‌ها را توافق کند. 

حقوق مالی قابل نقل و انتقال بوده و به ارث می‌رسند

وی تاکید کرد: شاخه دیگر مربوط به حقوق مادی و مالی اثر است؛ به این معنا که مولف باید از هر دخل و تصرف جزئی و کلی اثر و فواید ناشی از آن با خبر و منتفع شود. به عنوان مثال این نویسنده کتاب است که باید اجازه دهد فیلمی از آن ساخته شود یا نه؟ بنابراین کلیه حقوق مادی اعم از حق تکثیر و حق عرضه در زمره حقوق پدیدآورنده اثر است. این حقوق مالی قابل نقل و انتقال بوده و به ارث می‌رسند و تا ۵۰ سال پس از فوت شخص از اعتبار برخوردارند. 

این کارشناس علم حقوق با بیان اینکه اگر اثری چند پدیدآورنده داشته باشد ملاک تاریخ فوت آخرین نفر آن‌هاست، اما حقوق معنوی نامحدودند و مدت زمانی ندارند، گفت: در این میان، شاخه‌ای از مالکیت ادبی و هنری به نرم افزارها و دسته‌ای از آن هم به آثاری که قابلیت ثبت اختراع دارند، مربوط می‌شوند. اما نکته اساسی این است که اگر اختراعی ثبت شود مشمول حمایت ادبی و هنری نخواهد شد. 

شکل بیان باید اصالت داشته باشد

وی با تاکید بر اینکه، به پدید آورنده اثر فکری در حوزه مالکیت ادبی و هنری، حقوق معنوی و حقوق مادی اعطا می‌شود، در خصوص تحقق شرایط حمایت در پاسخ به اینکه آیا هر اثر ادبی و هنری قابل حمایت است و هر آنچه خلق شود مشمول حمایت قرار می‌گیرد گفت: در حقوق مالکیت فکری از شکل بیان ایده حمایت می‌شود به شرطی که شکل بیان اصالت داشته باشد. این بدان معناست که در مالکیت ادبی و هنری با خلق، ابداع، ابتکار و نوآوری مواجهیم و این در راستای حمایت از مخترعان است. 

پیلوار عنوان کرد: وقتی ایده در ذهن فرد شکل می‌گیرد، گاهی به صورت خام ابراز می‌شود که قابل حمایت نیست. چرا که، اصل بر این است که ایده متعلق به همه است و حمایت انحصاری از آن پیشرفت دانش را متوقف می‌کند. اگر قرار باشد حمایتی صورت گیرد باید به شکل عمومی در جامعه ابراز شود. سپس، در شرایطی که شکل ارائه شده اصالت داشته باشد و در اصطلاح اورجینال باشد می‌توان از آن حمایت کرد. به عنوان مثال وقتی نویسنده‌ای داستانی خلق می‌کند اوست که صاحب اثر است چون اثر از او سرچشمه گرفته است. 

وی ادامه داد: علاوه بر اینها، در حقوق ما از عناوینی چون اثر ابتکاری پیرامون اصالت شکل استفاده شده است. البته این یک قاعده جهانی است و در همه دنیا مطرح است. موضوع دیگر این است که افراد می‌توانند از آثار دیگران الهام گرفته و یا اثر جدیدی از آن اقتباس کنند؛ اما این کار نباید فاقد خلاقیت باشد. به عنوان مثال اثر باید کاملا دگرگون شود. مانند کتابی که به شکل نمایشنامه یا فیلم سینمایی درمی آید. این اقدام به شرط حمایت از پدیدآورنده اصلی اثر در قراردادها بلامانع است. 

آثاری که خلاف نظم عمومی است مورد حمایت قرار نمی‌گیرد

پیلوارعنوان کرد: ضمن اینکه ممکن است دو نفر در عرض یکدیگر اثری را ایجاد کنند که اگر هر دو در شکل بیان اثر دخالت داشته باشند حمایت‌ها و بهره مندی‌های مادی و معنوی مربوط به هردوی آن‌هاست. البته در مورد آثار جمعی ماجرا کمی متفاوت است. به عنوان مثال در رابطه با لغت نامه دهخدا از آنجا که مرتبا به روزرسانی می‌شود ده‌ها استاد زبان وادبیات فارسی در این کار مشارکت دارند، با توجه به اینکه این اساتید در رابطه با آنچه خودشان نوشتند صاحب حرف هستند، اما دانشگاه تهران از حقوق مادی آن بهره‌مند شده و حقوق معنوی آن هم مربوط به صاحب اثر و کسی که در این حوزه ابتکار عمل به خرج داده، است. 

این استاد دانشگاه افزود: موضوع بعدی پیرامون کسب مجوز است، به این معنا که انتشار اثر در جامعه نیاز به اخذ مجوزهایی دارد که اگر بنا بر توزیع باشد وجود آن‌ها ضروری است. در این رویکرد آثاری که خلاف اخلاق و نظم عمومی است مورد حمایت حقوق و قوانین قرار نمی‌گیرد. 

بر اساس این گزارش، در ادامه این وبینار به پرسش‌های شرکت کنندگان در خصوص موضوع بحث پاسخ داده شد. 

کارگاه آموزشی «مالکیت معنوی؛ حمایت از حقوق مولفین و مصنفین در ایران» همزمان با پنجمین روز هفته کتاب به صورت وبینار از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد. 

بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «دانایی؛ مانایی» از ۲۴ آبان آغاز و تا ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۹ ادامه دارد.