طی نشست نقد و بررسی مطرح شد:
«کتاب سال» باید بی‌طرفی خود را به جامعه نخبه‌گان و دانشگاهیان ثابت کند
کارشناسان در نشست بررسی و آسیب‌شناسی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، بر ضرروت حفظ استقلال و بی‌طرفی این جایزه و دورماندن از آسیب سیاست‌زدگی، تاکید کردند.
به گزارش ایلنا، نشست بررسی و آسیب‌شناسی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران با حضور محمدعلی مهدوی‌راد، دبیر سی‌وهشتمین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران؛ حجت‌الاسلام رضا مختاری، داور؛ داریوش مطلبی، پژوهشگر و کارشناس حوزه نشر؛ نعمت‌الله فاضلی، جامعه‌شناس و رضا اکبری، داور روز سه‌شنبه (۲۷ آبان‌ماه) در سرای اهل قلم ایران برگزار شد.
مهدوی‌راد در پاسخ به برخی انتقادات به جایزه کتاب سال، گفت: ابتدا یادآوری کنم، من مدافع کل جریان کتاب سال نیستیم در مجموع هفت سال به‌عنوان دبیر علمی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در دبیرخانه این رویداد حضور دارم. درباره این رویداد با قدرت، دقت و دلیل صحبت می‌کنم.
وی با بیان این مطلب که من آدم هستم و جریان نیستم افزود: تصور اینکه جریانی و اتاق فکری برای جهت‌دهی به داوری کتاب سال وجود دارد، دروغ محض است. حتی یک نمونه در ۶ سال گذشته درباره جریان داوری و یا حتی یک نمونه از گلایه پدیدآورندگان وجود نداشته است. می‌پذیریم که در داوری گاهی تقصیر و گاهی هم قصور وجود دارد.
داریوش مطلبی، کارشناس حوزه نشر با اشاره به اهمیت و سابقه طولانی‌مدت جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در حوزه فرهنگی کشور، گفت: ۳۷ دوره از برگزاری این رویداد گذشته‌است، اما سابقه برگزاری آن به دوران پیش از انقلاب و سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۵۶ بازمی‌گردد که نشان‌دهنده اهمیت جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران است و انتظار می‌رود که شانیت داشته باشد.
وی افزود: برگزاری جشنواره‌های فرهنگی به‌ویژه کتاب، یکی از مهم‌ترین جشنواره‌هایی است که در دنیا توجه ویژه‌ای به آن می‌شود، چراکه انتظار می‌رود این جوایز بتوانند تحولی در جامعه نشر ایجاد کنند.
مطلبی بیان کرد: شناسایی و معرفی کتاب‌های باارزش در هر یک از حوزه‌های علمی، کمک به تعالی جامعه، کمک به حفظ استقلال و هویت فرهنگی کشور و حمایت از پدیدآورندگان نشر از جمله اهداف موثر جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران است که مسئولان آن در تمام سال‌های گذشته تلاش کردند که به این اهداف جامعه عمل بپوشانند.
جایزه کتاب سال باید جایگاه ویژه‌ای برای خود تعریف کند
این کارشناس حوزه نشر با اشاره به پژوهشی که سال ۱۳۹۷ در حوزه آسیب‌شناسی جایزه کتاب سال صورت گرفت، توضیح داد: در این بررسی، تلاش کردیم که جایزه کتاب سال را فارغ از تمامی قوت‌ها و امتیازات آن که در سال‌های گذشته موجب تحولاتی در حوزه نشر شده‌است، آسیب‌شناسی کنیم. این آسیب‌شناسی در چند جنبه؛ سیاست‌گذاری، داوری، بررسی جایزه و بازاریابی آن صورت گرفت، با این پیش‌فرض که نتایج این آسیب‌شناسی بتواند به بهبود فرآیند جایزه کتاب سال کمک کند.
وی ادامه داد: معتقدم که جایزه کتاب سال با وجود تاثیرگذاری‌هایش به‌ویژه در ایام برگزاری، باید یک جایگاه ویژه برای خود تعریف کند؛ چرا که مهم‌ترین جایزه فرهنگی کشور است و دیگر جوایز حوزه کتاب که توسط موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود، باید زیر مجموعه جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران قرار بگیرد.
نگاه دولتی نباید مسیر حرکت جایزه کتاب سال را تعیین کند
مطلبی با ارائه نکات تاثیرگذار و مور توجه در برگزاری جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، گفت: اجرای سیاست‌های کلان جوایز کتاب سال، یکی از مهم‌ترین نکاتی است که باید در ادوار مختلف با توجه به مسائل مدیریتی مورد توجه قرار بگیرد تا نگاه‌های دولتی در آن دخیل نشود و مسیر حرکت جایزه کتاب سال را تعیین نکند. بحث بعدی، استقلال نداشتن جایزه کتاب سال است، البته این جایزه با توجه به ابعادی که دارد، نمی‌تواند در یک مجموعه خصوصی مطرح شود، اما مجموعه دولتی حاکم نباید استقلال جایزه را تحت تسلط بگیرد.
این کارشناس عنوان کرد: در دوره‌های مختلف جایزه کتاب سال، شاهد انتخاب سلیقه‌ای داوران بودیم؛ چراکه انتخاب و قدرت داوران در دوره‌های مختلف به نوع نگاه مسئولان جایزه کتاب سال بستگی داشت.
وی افزود: ۳۷ دوره از برگزاری جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران گذشته است و به نظر می‌رسد که باید در انتخاب داوران جایزه دقت بیشتری شود و معیار گزینش داوران توسط دبیر علمی جایزه اعلام شود. یکی دیگر از نکات مورد توجه در برگزاری این رویداد، توجه به ناشران و اختصاص بخشی برای این صنف در جایزه کتاب سال است، چراکه بسیاری از ناشران اعتقاد دارند که جایزه کتاب سال مولف‌محور است. البته برخی دیگر از مولفان نیز معتقدند که این رویداد در طول سال از کتاب‌های برگزیده پشتیبانی نمی‌کند و باید توجه بیشتری در طول سال به کتاب‌های برگزیده شود.
نهادهای علمی باید در فرآیند داوری آثار جایزه کتاب سال مشارکت کنند
مطلبی با ارائه چند پیشنهاد برای نهاد جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، گفت: باید در فرم‌های داوری بخشی تحت عنوان دلایل پذیرفته شدن اثر اضافه شود تا برگزیدگان و شرکت‌کنندگان در جایزه از دلایل پذیرفته شدن و یا نشدن آثار باخبر باشند. همچنین باید طی برنامه‌ریزی‌های دقیق، نهادهای علمی در فرایند داوری آثار جایزه کتاب سال مشارکت کنند که می‌تواند امری موثر در انتخاب و برگزیده شدن آثار باشد.
این پژوهشگر بیان کرد: همچنین گروهی علمی باید فرم‌های داوری آثار برگزیده شده ۱۰ سال گذشته را مورد بررسی و ارزیابی قرار بدهند که این مسئله موجب می‌شود تا به برخی از پرسش‌های معمول در جایزه پاسخ داده شود. همچنین نهاد جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران باید هر چند سال یکبار تمامی فعالیت‌های خود رامورد ارزیابی قرار بدهد تا نقاط قوت و ضعف آن مشخص شود.
هدف اصلی برگزاری کتاب سال، تقویت فرهنگ است
نعمت‌الله فاضلی، جامعه‌شناس با بیان اینکه نویسندگان این رویداد را به‌عنوان یک رقابت جدی برای ارسال آثارشان نمی‌بینند، گفت: شبکه حمایتی و پشتیبانی مناسبی برای این رویداد وجود ندارد؛ چراکه از ارزش بالایی برخوردار نیست و بسیاری از کتاب‌های شایسته به جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران راه پیدا نمی‌کند.
وی افزود: جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران با توجه به سابقه پیش و پس از انقلاب اسلامی هنوز نتوانسته در تراز جشنواره‌های بین‌المللی قرار بگیرد. در گزارشی که موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران دو سال گذشته ارائه کرد؛ ۷۵ تا ۸۰ درصد کتاب‌های انتخاب شده در موضوع علوم‌انسانی و علوم‌اجتماعی نبودند و دلیل آن هم این بود که حرکت‌های سیاسی مانع از انتخاب کتاب‌های حوزه علوم‌انسانی و علوم‌اجتماعی شده بود.
فاضلی بیان کرد: بحث بعدی استقلال جایزه کتاب سال، است. درست است که حکومت این جایزه را برگزار می‌کند اما به این معنا نیست که باید در انتخاب کتاب‌ها اظهارنظر کند؛ بلکه باید اجازه بدهد که کتاب‌ها در تمامی حوزه‌های جایزه شرکت داده شوند و مورد بررسی و انتخاب قرار بگیرند؛ چراکه هدف اصلی برگزاری جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، تقویت فرهنگ است.
این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه، جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از هدف اصلی خود که توجه و ارتقاء فرهنگ است فرار کرده، خاطرنشان کرد: مدیران موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران و مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی صرفاً برای اینکه مناسکی را برگزار کنند و از طرفی نیز از دردسر به‌دور باشند، کتاب‌های به‌اصطلاح حوزه‌هایی چون ریاضی، پزشکی، فنی و… را انتخاب می‌کنند.
شاخص جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، باید بی‌طرفی باشد
وی ادامه داد: شرط اینکه جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، جایزه کتاب سال ایران باشد، این است که اندیشمندان ایرانی به آن افتخار کنند، نهادها به سراغ این رویداد بیایند و کتاب‌های برگزیده شده در این رویداد تجدید چاپ شوند. شاخص‌های جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، باید بی‌طرفی باشد؛ البته این بی‌طرفی به معنای بی‌تفاوتی نیست. کتاب سال نتوانسته به جامعه نخبگان و دانشگاهی کشور بی‌طرفی خود را ثابت کند. البته این جایزه در این ۳۷ سال، تداوم و پایداری خوبی داشته است.
فاضلی عنوان کرد: وقتی تاریخی به این جریان نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که در سال‌های اخیر سهم کتاب‌های علوم‌اجتماعی و انسانی کمتر شده‌است و این موضوع نشان‌دهنده این است که سیستم مشکل دارد و باید مورد بررسی قرار بگیرد.
وی افزود: باید از خودمان بپرسیم که چرا جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران نتوانسته حمایتی را برای خود جذب کند؟ به اعتقاد من ویروس سیاست‌زدگی به این سیستم ضربه زده است و باید جلوی ورود ایدئولوژی‌زدگی را به این جایزه گرفت؛ چراکه در غیر این‌صورت، این رویداد به‌جای خوش‌نامی، گرفتار بدنامی می‌شود.
ضرورت معرفی آثار پدیدآورندگان برتر جایزه کتاب سال به زبان‌های مختلف
اکبری با تعریف سه محور برای آسیب‌شناسی جایزه کتاب سال بیان کرد: جایزه کتاب سال را با سه محور شامل هدف‌گذاری، ضرورت توجه به ارتباط شبکه‌ای با سایر جوایز ملی و روند برگزاری بررسی کرد. درباره هدف‌گذاری توجه به این نکته ضروری است که آیا هدف از برگزاری جایزه کتاب سال کارکرد انگیزشی دارد؟ آیا کارکرد آن معرفی آثار برگزیده برای مطالعه عموم مردم است؟ آیا هدف، توجه به بُعد فرهنگی برای شناخته شدن نویسندگان آثار برگزیده است؟ یا اینکه بُعد تربیتی و آموزشی برای جلب نظر خانواده و معلم‌ها و یا بُعد آکادمیک در نظر است؟
وی درباره ضرورت توجه به ارتباط جایزه کتاب سال با سایر رویدادهای علمی، گفت: باید توجه داشته باشیم که کتاب، برای فاخر بودن در فضای انتزاعی تولید نمی‌شود؛ بنابراین برای آسیب‌شناسی صرفا خود کتاب سال را مد نظر قرار ندهیم بلکه این رویداد باید در ارتباط با سایر جوایز ملی دیده شود. یکی از کارکردهای ایجاد ارتباط شبکه‌ای جوایز ملی با جایزه کتاب سال، امکان بررسی تقسیم امور مالی رویدادهاست. جایزه کتاب سال با میزان و توزیع بودجه پژوهشی اهمیت و جایگاه کتاب و کتابخوانی در انواع رسانه‌ها به‌ویژه صداوسیما یا نظام آموزش و پرورش مرتبط است.
اکبری افزود: چند کتابخانه در آموزش و پرورش به تهیه کتاب‌های برگزیده جایزه کتاب سال، اقدام کرده و یا چند اثر از این رویداد در کتابخانه‌های عمومی در دسترس است؟ پاسه به همه پاسخ‌های مطرح شده در مجموع امتیاز بالایی را به جایزه کتاب نمی‌دهد.
این داور جایزه کتاب سال درباره آئین‌نامه جایزه کتاب سال، افزود: آئین‌نامه جایزه کتاب سال حقوقی و روندی تدوین شده است و به مسائلی مانند عضویت افراد مختلف در شورای علمی و یا تاریخ برگزاری این رویداد اشاره دارد علاوه بر این در آیین‌نامه به هدف گذاری‌های محتوایی اشاره شده‌است. آئین‌نامه کتاب سال ۱۳۹۸ بازبینی و در آبان‌ماه همان سال از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ابلاغ شد.
اکبری درباره نوع جایزه کتاب سال ادامه داد: جوایز جایزه کتاب سال، مالی است اما به‌نظر می‌رسد امکان ایجاد تنوع در جوایز نیز وجود دارد؛ ازجمله اعطا گرنت پژوهشی، امکان عضورت در فرهنگستان‌ها، تعیین پدیدآورندگان برگزیده به‌عنوان سفیران فرهنگی که البته با تشکیل ارتباط شبکه‌ای با نهادهای دیگر امکان‌پذیر است.
وی درباره روند برگزاری جایزه کتاب سال گفت: روند برگزاری جایزه کتاب سال بسیار با اهمیت است و اگر از منظر مشارکت ناشران در این رویدا نگاه کنیم، اشتیاق برای ارسال اثر به جشنواره وجود دارد؛ با وجود این در طی سال، درباره این جایزه جریان تبلیغی از رسانه‌های مختلف را شاهد نیستیم؛ بنابراین پیشنهاد می‌شود در طول سال برای گفت‌وگو با پدیدآوران این جایزه و انتشار آن در سایت جایزه اقدام شود. برای ایجاد جریان تبلیغی برای جایزه کتاب سال ارتباط بین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با رایزنی‌های فرهنگی و شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی ضروری است. انتشار متن ترجمه شده معرفی آثار برگزیده در سایت نیز اقدام موثری برای مخاطبان غیرایرانی تولید شود.
