کشف تنها سفال با نقش انسان در شهر سوخته/ یافته‌های جدید از شبکه گسترده مبادله کالا در ۵ هزار سال پیش همراه با پیکرک‌های انسانی و حیوانی

به گزارش خبرنگار ایلنا، آخرین فصل کاوش در شهر سوخته آبان و آذر ۱۳۹۸ رقم خورد تا تیم باستان‌شناسان بعد از سال‌ها کاوش در بخش‌های مختلف بخش مسکونی این‌بار به سراغ بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته بروند و به یافته‌های متنوعی از خرده سفال و نقش مهر گرفته تا پیکرک‌ها و زیورآلات و البته تنها سفال با نقش انسانی در شهر سوخته دست یابند.

حسین مرادی (دکترای باستان‌شناسی و مسئول کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته) با اشاره به آنکه در آخرین فصل از کاوش در شهر سوخته به دلیل مسائل مالی و سوالاتی که در ذهن باستان‌شناسان مطرح بود، کاوش در گورستان شهر سوخته انجام نشد، گفت: با مشورت و نظر سیدمنصور سیدسجادی، کاوش‌ها را در بخش مسکونی شهر سوخته متمرکز کردیم. هرچند فصل‌های گذشته که در بخش مسکونی شهر سوخته کاوش داشتیم بخش‌های مرکزی و شمالی مورد کاوش قرار گرفت و این روند حدود ۱۰ سال به طول انجامید و گزارش‌ها و مقالات کشفیات نیز منتشر شد، اما در آخرین فصل کاوش، بخش مسکونی شرقی و بخصوص لایه‌های مرتبط با دوره  یکم، که دوره شکل‌گیری شهر سوخته را شامل می‌شود را مدنظر قرار دادیم تا بتوانیم به روند شکل‌گیری شهر سوخته و اینکه چگونه این شهر توانست تبدیل به یک محوطه سکونتی بزرگ در فلات ایران شود، پی ببریم.

او تصریح کرد: باتوجه به ترانشه‌های کوچک که سال‌های قبل در بخش مسکونی شرقی برای بررسی زده بودیم، کاوش اخیر را با دقت بیشتری آغاز کردیم تا بتوانیم بیشترین اطلاعات را از دوره یکم شهر سوخته که ۳۲۰۰ تا ۳۰۰۰ پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد به دست بیاوریم. در کارگاه‌های کاوش باستان‌شناسی با حفاری تا عمق  چهار و چهار و نیم متر (۴۳۵ سانتیمتر) از سطح ترانشه موفق شدیم تا خاک بکر منطقه پیش برویم. این در حالی است که در حفاری‌های شهر سوخته در بخش مسکونی تاکنون نتوانسته بودیم به خاک بکر برسیم و این اولین بار بود که حفاری‌های باستان‌شناسی تا عمق خاک بکر پیشرفت. لایه‌نگاری‌های اولیه و گردآوری اطلاعات، مواد و داده‌ها انجام شد. در حال حاضر نیز منتظر نتایج تست تاریخ‌گذاری رادیوکربن هستیم. این بخش به همت  پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام شده است. هرچند  فکر می‌کنیم ممکن است نمونه‌هایی با تاریخ‌هایی  قدیمی‌تر از ۳۰۰۰ یا ۳۲۰۰ پیش از میلاد نیز به دست آورده باشیم. 

این باستان‌شناس در پاسخ به این سوال که باتوجه به رسیدن به خاک بکر در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته آیا توانستیم به این پرسش پاسخ دهیم که نخستین ساکنان شهر سوخته چه افرادی بودند، گفت: هنوز به لحاظ ژنتیکی به این پاسخ دست پیدا نکرده‌ایم اما بر اساس مطالعاتی که در گورستان انجام شد و مطالعات ژنتیک باستان‌شناسی بسیار محدودی که روی اسکلت‌های شهر سوخته انجام شد، می‌دانیم این آدم‌ها ارتباط‌هایی با آسیای مرکزی و جنوب ترکمنستان امروزی داشتند. حتی با ناحیه افغانستان و جنوب آن یعنی بلوچستان و مکران داشتند. حتا این احتمال را می‌دهیم که از خوزستان و بین‌النهرین نیز افرادی برای سکونت به منطقه آماده باشد.

آخرین یافته‌های باستان‌شناسی شهر سوخته

مرادی در خصوص یافته‌های آخرین فصل کاوش در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته نیز گفت: مانند همه بخش‌های شهر سوخته عمده یافته‌های ما قطعات سفال، پیکرک‌، اثر مهر، اشیا  و ابزارهای سنگی،  ابزارهای چوبی است. پیکرک‌های بدست آمده، انسانی و حیوانی هستند که بازتاب دهنده سنت‌های پیکرک‌سازی آسیای میانه و جنوب ترکمنستان ۵ هزار سال پیش و بازتاب دهنده سنت‌های بومی شهر سوخته و البته چند قطعه که بازتاب‌دهنده سنت‌های خوزستان و بین‌النهرین است.  پیکرک‌های حیوانی بعضا گاو، گوسفند و گراز است و پیکرک‌های انسانی زن و مرد است. پیکرک‌های زن‌ها در حال نشسته و ایستاده است و پیکرک‌های مردها نیز همان استایل فیگوراتیو شهر سوخته است که ایستاده هستند و بعضا یک شال به دور کمرشان بسته شده. پیکرک‌های مرد با دستان باز و کشیده که شکل سر و بدن آنها مانند یک مار است که بدنش را افراشته کرده. در عین حال با یکسری مهرهای آغاز ایلامی رو‌به‌رو شدیم که نقشی از گل‌های چهار پر را نشان می‌دهند. این مهرها نشان از ارتباط شهر سوخته با مناطق غربی ایران مانند خوزستان و فارس را در سه هزار سال پیش از میلاد نشان می‌دهد. همچنین سفال‌هایی به دست آوردیم که  گواهی بر تاثیر فرهنگ‌های همجوار بر  دوره شکل‌گیری شهر سوخته  هستند.

وی با اشاره به کشف تعداد اندکی سفال سالم در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته گفت: این سفال‌ها بومی شهر سوخته هستند. البته ۹۹% سفال‌های به دست آمده قطعه سفال هستند و سفال سالم نیستند چراکه این اشیاء در عمق بیش از ۴ متری به دست آمده‌اند و بر اثر فشار خاک شکسته‌اند. البته در لایه‌های قدیمی این بخش موفق شدیم تیرک‌های چوبی درخت گز را پیدا کنیم که نشانی از سوختگی ندارند اما پوسیده‌اند. احتمال می‌دهیم بعد از پایان این دوره و تخریب‌های انجام شده آوار زیر خاک دفن و دوره‌های بعد روی لایه‌های بعدی شکل گرفته است.  

مسئول کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته در ادامه از کشف یک قطعه سفال با  نقش انسانی خبر داد و گفت: این یافته تنها سفال با نقش انسانی است که در شهر سوخته به دست آمده و ازجمله یافته‌های نادر به حساب می‌آید. این سفال نیز متعلق به ۵ هزار سال پیش است. این نقش مشابه با نقوش انسانی اسپیدژ در نزدیکی ایرانشهر و بمپور است حتی با برخی از سفال‌هایی که در پاکستان به دست آمده، شباهت دارد.

مرادی درخصوص آثار بدست آمده از مهرها در بخش شرقی منطقه مسکونی شهر سوخته نیز گفت: آثار روی مهرها بیشتر اشکال هندسی هستند. در عین حال نقوش موسوم به گل‌های چهارپر که تاریخ آنها به حدود ۳ هزار پیش از میلاد بازمی‌گردد نیز به دست آمد.  نقوش گل‌های چهارپر در همان بازه تاریخی در مناطق دیگری مانند میانرودان، خوزستان، ملیان فارس و حتی عمان برای داد و ستد کالا مرسوم بود. در واقع می‌توان گفت با یک شبکه گسترده از مبادله کالا در پنج هزار سال پیش روبه‌رو هستیم که از بین‌النهرین شروع می‌شد و کانون آن در فارس بود و حتی تا بلوچستان و پاکستان ادامه می‌یافت. حوزه فرهنگی که در پیش از تاریخ بین‌النهرین و خوزستان را به بلوچستان و پاکستان وصل می‌کرد.

اشیایی باستانی از فرهنگی وسیع

این باستان‌شناس اظهار کرد: از آنجا که موقعیت شکل‌گیری شهر سوخته در  ۵ هزار سال پیش در سیستان و بلوچستان به گونه‌ای بود که زمین‌های کشاورزی وسیعی داشت و آب نیز در دسترس بود از این رو این منطقه پتانسیل خوبی برای سکونت و کشاورزی در اواخر هزاره چهارم داشت. از این رو افراد از مناطق مختلف به اینجا آمدند و ساکن شدند. طبیعتا هر یک از این افراد سنت‌های فکری، عقیدتی و مواد فرهنگی را با خود به شهر سوخته آوردند. چنانکه علاوه بر آثاری که مربوط به مردمان بومی منطقه و ساکنان اصلی شهر سوخته است،  سفال‌ها و اشیایی به دست آوردیم که به احتمال خیلی زیاد از بلوچستان و پاکستان است. همچنین مواد فرهنگی به دست آوردیم که ریشه آن به جنوب آسیای مرکزی مانند کپه داغ، مرو و حتی دوره نمازگاه ۳ (جنوب ترکمنستان) بازمی‌گردد.

به گفته مسئول کاوش در بخش مسکونی شهر سوخته، در لایه‌های پایینی کاوش‌های انجام شده، استخوان‌های حیوان‌های بزرگ بخصوص گاو، زیاد است. این یافته‌ها این احتمال را افزایش می‌دهند که به دلیل باتلاقی بودن منطقه، نیاز بود تا از حیوان‌های بزرگتر مانند گاو برای شخم زدن زمین استفاده شود. این امر نشان از مستعد بودن منطقه برای کشاورزی‌های گسترده برای جمعیتی کلان را دارد. شکل شهرنشینی، شهر سوخت از ۲۷۰۰ پیش از میلاد آغاز و تبدیل به کانون جمعیتی بزرگ در منطقه شد. از همین دوران است که هویت فرهنگی شهر سوخته شکل گرفت و آنچه که به عنوان سنت سفال شهر سوخته می‌شناسیم شکل و شمایل خود را پیدا کرد. البته در لایه‌های بالایی کاوش‌ها مهره‌های سنگی یک گردنبند را نیز بدست آوریم که باتوجه به آنکه در لایه‌های بالایی کشف شد قدمت آن به  ۵ هزار سال پیش نمی‌رسد.