آغاز کاوش‌ها در گنبد سلطانیه بعد از ۱۰ سال/ برج و باروی ارگ شهری برای اولین بار تکمیل می‌شود+فیلم

به گزارش خبرنگار ایلنا، گنبد سلطانیه ازجمله آثار مهم معماری ایرانی-اسلامی به‌شمار می‌رود که به دستور سلطان محمد خدابنده (الجایتو)طی سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری ساخته شد. ارتفاع بنا ۴۸.۵ متر و قطر دهانه داخلی آن ۲۵.۵ متر است و از گنبد سلطانیه به عنوان بزرگترین گنبد آجری جهان و سومین گنبد مرتفع جهان یاد می‌شود. گنبد سلطانیه در سال ۱۳۸۴ به عنوان هفتمین اثر ملی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

گنبد سلطانیه، بنایی هشت ضلعی است و در اطراف گنبد آبی-فیروزه‌ای رنگ آن هشت مناره قرار دارد و قدیمی‌ترین گنبد دوپوش موجود در ایران است. داخل بنا نیز سقف اتاق‌های بالا با گچ‌بری‌ها و آجرهای رنگارنگ تزیین شده و در حاشیه طاق‌ها آیات قرآنی و اسماالله با خط جلی نوشته شده‌است. حکاکی‌هایی در آجرهای دیوارها و سقف‌های رنگین بنا نیز دیده می‌شود. فعالیت‌های حفاظتی و مرمتی مجموعه از همان ابتدای ثبت ملی در سال‌های ۱۳۱۰ هجری شروع شد و تاکنون ادامه یافته است.

میرموسی انیران (مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه) با اشاره به آنکه در این روزها که شیوع ویروس کرونا سبب تعطیلی بخش‌های مختلف حوزه میراث و گردشگری شده است و عملاً امکان بازدید از پایگاه‌های میراث جهانی وجود ندارد اما شرایط برای بازدید مجازی بازدیدکنندگان فراهم  شده است، به ایلنا گفت: هرچند عملاً از اواخر اسفند  ۱۳۹۸ شاهد تعطیلی گنبد سلطانیه و عدم امکان بازدید از این مجموعه هستیم اما بر اساس مصوبات ستاد ملی کرونا فعالیت کارگاهی و مرمت این میراث جهانی با حضور یک سوم از افراد در حال انجام است. در حال حاضر نیز کلیپ‌ها و فیلم‌های مختلفی به منظور معرفی  گنبد سلطانیه در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی تهیه و تدوین شده است تا علاقه‌مندان بتوانند از این میراث جهانی به صورت مجازی بازدید کنند.

او در خصوص مرمت‌های انجام شده در محوطه میراث جهانی  گنبد سلطانیه گفت: زمانی که دروازه شمالی را احیا کردیم موفق شدیم تا اواخر سال ۹۸، حدود ۸۰ درصد مرمت آثاری که در کاوش‌ها به دست آمده بود را به اتمام برسانیم. در سال ۹۹ نیز ادامه این کار انجام می‌شود و امیدوار هستیم تا پایان خرداد ماه بتوانیم مرمت آثاری را که در این بخش به دست آمده به اتمام برسانیم. البته نگهداری و حفاظت آثار به صورت مستمر و دائم انجام می‌شود. نباید فراموش کرد، باتوجه به آنکه ورودی شمالی، ورودی اصلی مجموعه سلطانیه محسوب نمی‌شد، روی آن تمرکز کمتری انجام شده بود و از آنجایی که ما ورودی مجموعه را از غرب به سمت شمال تغییر دادیم از این رو درصدد مرمت آثاری برآمدیم که در مسیر ورودی قرار گرفته‌اند.

انیران ادامه داد: باتوجه به فعالیت‌های انجام شده و در حال حاضر می‌توان گفت تمام فضاهای ورودی شمالی قابل فهم هستند. از پشت دروازه و تاسیساتی که مربوط به نگهبانی می‌شد گرفته تا تاسیسات ورودی مجموعه که کاملاً مشهود است و می‌توان معماری این بخش را دید؛ چراکه به‌طور کامل خواناسازی شده است. در بخش دروازه شمالی مسیرسازی‌هایی از طریق کف فرش‌های چوبی فراوری شده انجام شده. این چوب‌ها در مقابل رطوبت  شهرستان سلطانیه مقاومت دارند و از بین نمی‌روند. این کار طی دو سال اخیر انجام شده است. امّا پخش زیادی از مرمت آثار این بخش، در سال ۹۸ و ادامه آن در سال ۹۹ انجام خواهد شد.

کاوش‌های باستان‌شناسی بعد از ده سال

به گفته مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه، سال‌هاست در این مجموعه به دلایل مختلف کاوش انجام نشده. در مکتوبات تاریخی ذکر شده، مجموعه سلطانیه دارای دو دروازه شمالی و جنوبی است. دروازه شمالی برای رفت و آمد عموم جامعه و دروازه جنوبی برای رفت و آمد درباریان طراحی شده بود. هرچند بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۷ فصل کاوش که شروع آن در سال ۶۸ و پایان آن در سال ۸۸ بود انجام شد اما تاکنون کاوش‌های لازم برای اثبات این مکتوبات انجام نشده از این رو بر آن شدیم تا برنامه کاوش برای رسیدن به پاسخ این سوالات را در نظر بگیریم. درواقع از آخرین کاوش‌ها بیش از ۱۰ سال می‌گذرد. مسئولان  میراث فرهنگی استان زنجان بر آن شدند تا از پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درخواست کنند تا مجوزهای لازم برای کاوش در این مجموعه را در سال ۹۹ صادر کند.

او تصریح کرد: در حوزه شهرسازی، گنبد سلطانیه، یک ارگ شهر به حساب می‌آید این در حالی است که از ۱۴ هکتار موجود تنها یک هکتار مورد کاوش قرار گرفته است. با بررسی یک هکتار، امکان این مهم که بتوانیم متوجه شویم شهرسازی در این منطقه چگونه بوده وجود ندارد و بیشتر بر اساس حدسیات عمل می‌کنیم. نیاز است تا کاوش‌های بیشتری در مجموعه گنبد سلطانیه انجام شود. مهم‌ترین بخش‌ها نیز بخش‌های ورودی است که می‌تواند به ما کمک کند تا متوجه شویم در حوزه شهرسازی، بخش‌های ورود به شهر چگونه بوده است. امیدواریم این اتفاق در سال ۹۹ با کمک پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری محقق شود. 

ارگ شهر سلطانیه

انیران با اشاره به اینکه برای خواناسازی برج و باروی  گنبد سلطانیه نیز فعالیت‌هایی در این مجموعه میراث جهانی انجام شده است، گفت: در این مجموعه ۱۶ برج وجود دارد و برجی که در ضلع جنوب شرقی قرار دارد تنها برجی بود که مرمت نشده بود. در زمستان سال ۹۸ مطالعاتی روی این برج انجام شد و متوجه شدیم تنها برجی که دارای سنگ‌های تزیینی است همین برج ضلع جنوب شرقی است. بقیه برج‌ها دارای سنگ‌های ساده هستند. باید مطالعاتی درخصوص چرایی تفاوت تزیینات این برج با سایر برج‌های مجموعه سلطانیه انجام شود.

او اذعان داشت: در ادامه روند مرمت، در صدد مستندسازی برآمدیم و در نهایت باتوجه به سنگ‌هایی که در مجموعه فراهم کرده بودیم، سنگ تراشی را انجام دادیم و از حدود یک ماه دیگر کار را  آغاز می‌کنیم. می‌توانیم برای اولین بار برج و باروی ارگ شهر گنبد سلطانیه را  به‌صورت کامل و تکمیل داشته باشیم. در گذشته بنابر شرایط موجود امکان اجرای این طرح وجود نداشت. حتا در بخش‌هایی از این مجموعه نشانه‌هایی از برج و بارو وجود نداشت و از بین رفته بود اما با پیگیری‌هایی که ما طی سال‌های گذشته انجام دادیم،  پی‌ریزی‌ها و دیوارچینی‌ها انجام و اکنون شاهد شکل‌گیری برج و بارو هستیم. از این طریق می‌توانیم به زمینه شکل‌گیری گنبد سلطانیه پی ببریم. 

مرمت تزیینات بنا

او در توضیح مرمت لایه‌های مختلفی  که در گنبد سلطانیه وجود دارد، گفت: اگر بخواهیم معماری ایرانی- اسلامی را تقسیم‌بندی کنیم، با چند دوره معماری ازجمله خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی روبرو هستیم. در سبک خراسانی مصالح عمده خشت بود،  مصالح عمده در سبک رازی، آجر و در سبک آذری گچ بود. گنبد سلطانیه از جمله بناهای وابسته به آرایه‌های معماری و تزئینات است؛ در واقع می‌توان گفت بعد از ساخت گنبد سلطانیه بود که تزئینات روی معماری شکل گرفت. تزییناتی که در گنبد سلطانیه شکل گرفت جدای از سازه است به این معنا که قبل از دوره ایلخانیان، تزیینات هم‌زمان با سازه انجام می‌شد اما در ساخت گنبد سلطانیه در مرحله نخست شاهد ساخت سازه و بعد ایجاد و شکل‌گیری تزیینات روی آن هستیم. این باعث می‌شد سرعت کار افزایش یابد. همانند بناهای جدید که اول سازه ساخته می‌شود و سپس نما روی آن کار می‌شود.

 انیران تصریح کرد: در ساخت تزیینات گنبد سلطانیه از گچ بهره گرفتند. از این رو به دلیل آن که کار کردن با این روش ساده بود شاهد وفور تزیینات در بناهایی هستیم که از این دوره به بعد ساخته شدند. استفاده از گچ در تزیینات معماری دوره ایلخانی به وفور دیده می‌شود و محراب الجایتوخان یکی از معروفترین شیوه‌های گچبری این دوره است. این شیوه در دوره تیموری نیز ادامه یافت اما در شیوه معماری اصفهانی تزیینات بنا تغییر یافت و کاشی تبدیل به عمده مصالح تزیینات شد. در اینجا شاهد شکل‌گیری و رونق کاشی هفت رنگ هستیم.  گنبد سلطانیه علاوه بر تزیینات بسیار زیبا مانند گچ‌بری‌ها شامل نمونه‌های مختلف کاشی نیز هست. به همین جهت است که این مجموعه را موزه زنده هنرهای سنتی و آرایه‌های وابسته به معماری سنتی (ایرانی- اسلامی) می‌نامند. کاشی لعاب پران، معرق، معقلی، آجر کاشی و سایر انواع کاشی‌ها در گنبد سلطانیه به کار رفته‌اند و مخاطبان با دیدن این گنبد می‌توانند نمونه‌های مختلف تزئینات وابسته به معماری را شاهد باشند. در واقع می‌توان گفت در گنبد سلطانیه شاهد دو لایه تزیینات هستیم. لایه نخست تزیینات گچی و لایه دوم تزیینات کاشی هستند.

او اظهار کرد: مرمت ایوان شمال غرب گنبد سلطانیه که ایوان ورودی به طبقات است نیز در سال ۹۸ آغاز شد و امیدوار هستیم در نیمه نخست سال  ۹۹ به پایان برسد. در حوزه مرمت از پاکسازی گرفته تا مستندسازی، تثبیت و خواناسازی انجام می‌شود. اگر بخواهیم تمام تزئینات مجموعه را تقسیم‌بندی کنیم می‌توان گفت با اتمام مرمت ایوان شمال‌غرب از ۸ ایوان موجود در گنبد سلطانیه، مرمت ۵ ایوان  به اتمام می‌رسد. مقدار کار در سایر ایوان‌ها  نسبت به ایوان‌هایی که تاکنون مرمت شده‌اند کمتر خواهد بود و سختی کار نیز کمتر است چراکه  بخش‌هایی از آنها سالم مانده است ضمن آنکه با لایه دوم پوشانده نشده‌اند و کاشی‌های آن نسبتا سالم است.

مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد سلطانیه همچنین از احداث فروشگاه نمایشگاه در فضای داخلی مجموعه خبر داد و گفت: از آنجایی که اهالی محلی برای فروش آثار و تولید صنایع دستی خود در سلطانی نداشتند خواستار احداث محلی در تحقق این مهم شدند. از این رو بخشی از ارگ شهر سلطانیه را با رعایت ضوابط میراث جهانی در نظر گرفتیم و با سازه‌های سبک و قابل جدا شدن  نمایشگاهی را ایجاد کردیم احتمالاً تا پایان خرداد ماه افتتاح خواهد شد.

رطوبت صعودی در گنبد سلطانیه اندک است

به گفته او، از آنجایکه گنبد سلطانیه،  تک بنا است است و تمام حفاظ آن در مقابل رطوبت همان کاشی‌هایی است که در تزیینات آن به کار رفته از این‌رو اتفاق خاصی در مجموعه نیفتاده ضمن آنکه جانمایی گنبد سلطانیه به گونه‌ای در دوره ایلخانیان انجام شده که زمینی که این بنا روی آن قرار دارد جذب آب بالایی دارد. ساختار زمین  به دلیل لایه‌های زیرین به گونه‌ای است که آب در آن ته‌نشین و جذب می‌شود همین امر سبب شده تا رطوبت صعودی بسیار اندک باشد. عملاً مشاهده جمع شدن آب در این مجموعه نیستیم.

گفتگو: معصومه دیودار