«چهار مضراب» چیست و چرا محبوب است؟+فیلم و صوت

به گزارش خبرنگار ایلنا، دستگاه به مجموعه نغمه‌ها یا گوشه‌هایی اطلاق می‌شود که در گام، کوک و فواصل نت با یکدیگر هم‌‌آهنگی دارند.

بر اساس منابع موجود می‌توان گفت موسیقی ایرانی دارای هفت دستگاه است. در این میان پنج آواز نیز وجود دارد که زیر مجموعه آن هفت دستگاه هستند.

دستگاه‌های موسیقی ایرانی عبارتند از «همایون»، «ماهور»، «شور»، «سه‌گاه»، «چهارگاه»، «راست‌پنج‌گاه» و «نوا». برخی منابع آوازهایی که توسط دیگران جزو ملحقات دستگاه شور و همایون طبقه‌بندی می‌شوند را نیز یک دستگاه جداگانه می‌دانند.

گوشه‌های دستگاه‌ها نیز در قالب مجموعه‌ای به نام ردیف گردآوری می‌شوند. معمولاً دستگاه‌ها با گوشه‌ای به نام «درآمد» آغاز می‌شوند که در آن مُدِ اصلی دستگاه معرفی می‌شود. گوشه‌های بعدی در دستگاه معمولاً آن را به سمت نت‌های زیرتر می‌برند که به آن «اوج» گفته می‌شود. دستگاه‌ها نهایتاً از طریق گوشه‌های دیگری به مد اصلی خود «فرود» می‌کنند. با توجه به جزییات و ظرایف موجود  پرداختن به دستگاه‌ها و گوشه‌‌های زمانی بسیار و مجالی بیشتر می‌طلبد.

چهار مضراب

در میان دستگاه‌ها و گوشه‌های متعدد موسیقی ایرانی، «تصنیف» و «چهار مضراب» برای مخاطبان عام شناخته شده‌تر است. چهار مضراب اصطلاحی است که در موسیقی سنتی ایرانی کاربرد بسیاری داشته است و آثار متعددی بر اساس آن تولید شده‌اند که نام بزرگان موسیقی را پای خود دارند. به طور کلی چهارمضراب برای توصیف قطعات یا گوشه‌هایی به کار می‌رود که ضرب و ریتم مشخصی دارند.

معنای لغوی چهارمضراب

درباره چهارمضراب معانی مختلفی وجود دارد. علی‌اکبر دهخدا در لغتنامه‌‌اش نوشته است: دلیل نام گرفتن چهارمضراب این است که نوازنده حین نواختن تار بر چهار سیم مضراب می‌کند. (نقل به مضمون)

خاچی خاچیک (پژوهشگر موسیقی و موسیقی‌شناس ایرانی-ارمنی) نیز درباره چهار مضراب گفته است: از آنجایی که سیم‌های ساز تار به صورت جفت تعبیه شده‌اند و از آنجا که در زمان چهارمضراب‌نوازی به یک جفت سیم زیر و یک جفت سیم بم‌تر همزمان زخمه زده می‌شود، نام چهارمضراب به آن داده شده‌است. ژان دورینگ (موسیقی‌دان، خاورشناس، مدیر تحقیقات در مرکز ملی تحقیقات در دانشگاه سوربن) نیز گفته است: نام چهارمضراب را در نواختن چهار ضربه با مضراب بر روی یک سیم می‌داند. برونو نتل (موسیقی‌شناسی قومی اهل چکسلواکی) نیز درباره چهارمضراب گفته است: این شیوه تا آن حد سریع نواخته می‌شود که انگار چهار نفر همزمان مضراب بر سازهایشان می‌زنند.

«چهارمضراب» از گذشته تاکنون

برخی از قدما چهارمضراب را یکی از مهم‌ترین قالب‌های اجرایی موسیقی سازی می‌دانند. با اینکه اطلاعات زیادی از چند و چون چهارمضراب در دست نیست اما می‌توان گفت که این مقوله از دوره قاجار متدوال شده است. این احتمال وجود دارد که چهارمضراب از گذشته وجود داشته است.

البته عبدالقادر مراغه‌ای (شاعر، موسیقی‌دان، نوازنده قرن نهم هجری) در یکی از آثارش در بخش ترجیعات، به نواختن چهارمضراب بر وترِ (سیم ساز) در زمان یک نَقره (ضربه) اشاره کرده است. توضیحات مراغه‌ای درباره ترجیعات به چهارمضراب مرسوم حال حاضر، بسیار شبیه است.

در این میان برخی گفته‌اند چهارمضراب از روی نوعی آهنگ ضربی که اساتید قدیم با تار می‌نواخته‌اند به وجود آمده است. عبدالله دوامی در نظریه‌ای که به او نسبت داده شده گفته است: چهار مضراب قطعه یا گوشه‌ای ضربی است که بدون همراهی تنبک نواخته می‌شود. چهار مضرابی‌های به جا مانده از دوره قاجار معمولا کوتاه و دارای تکرار وزن هستند و در صد سال اخیر (پس از دوران مشروطه) بوده که چهارمضراب‌های کامل‌تر و متنوع‌تری ساخته شده است.

صحبت‌های روح‌الله خالقی درباره چهار مضراب و افراد موثر در ایجاد آن

به گفته روح‌الله خالقی (نوازنده، آهنگساز و موسیقی‌پژوه) نویسنده کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» چهارمضراب اول با سازهای تار و سنتور قابل اجرا و مرسوم بود و سازهای آرشه‌ای مانند کمانچه و ویلون در این زمینه کاربردی نداشتند. خالقی نسبت به کاربرد چهارمضراب در سازهای بادی نیز نظر مساعدی نداشته است. آنگونه که خالقی می‌گوید حبیب سماعی یکی از مبدعان چهارمضراب برای ساز سنتور است و ایجاد و شکل‌گیری چهارمضراب‌های جدید توسط درویش‌خان انجام شده است.

علینقی وزیری یکی دیگر از افراد موثری است که روح‌الله خالقی در پیشبرد و تکمیل چهارمضراب از او نام برده است. خالقی می‌گوید چهارمضراب‌هایی که برای ویلون ساخته می‌شده بسیار یکنواخت بوده و این علینقی وزیری بوده که در کتاب «دستور ویلون» تکنیک‌هایی مختلفی را برای استفاده بهتر از آن ارائه کرده است. و پس از وزیری ابولحسن صبا چهارمضراب‌های ویلون را به کمال رسانده است.

چهار مضراب در ساز پیانو نیز کاربرد دارد. بر اساس اسناد موجود و نوشته‌های باقی مانده مشیر همایون بوده که این اتفاق را رقم زده است. پس از او نیز مرتضی محجوبی و جواد معروفی به شکل پیشرفته‌تر و کامل‌تر به این مقوله پرداختند.

چهار مضراب به لحاظ ساختاری و فرمی

به زبان ساده می‌توان گفت «چهارمضراب» قطعه‌ای سازی است که همانطور که گفته شد، معمولا با تمپوی بالا اجرا می‌شود و به لحاظ وزن ممکن است در هریک از میزان‌های ساده، ترکیبی یا لنگ ساخته و اجرا شود. معمولا از چهار مضراب‌ها برای رفع یکنواختی در میان آواز استفاده می‌شود. نکته مهمی که در این‌باره وجود دارد این است که چهارمضراب‌ها برخلاف تصنیف‌ها و رنگ‌ها جمله‌های ملودیک نقش زیادی ندارند، بلکه روی نت‌های گوناگون «پایه‌ها» گوناگونی اجرا شده و بیشتر در جهت نشان دادن مهارت و تندنوازی نوازندگان ساخته می‌شود. معمولا در چهارمضراب‌ها زمانی که ملودی تمام می‌شود شنونده تا آغاز جمله بعد انتظار شنیدن پایه را دارد. یعنی می‌توان گفت پایه در چهارمضرب هیچ‌گاه قطع نمی‌شود. این پایه‌ها در واقع فیگورهای ریتمیک مختلفی هستند که یک چهار مضراب با آن شروع می‌شود و ممکن است تا آخر نیز با همان فیگور ادامه یابد و یا در طول یک قطعه تغییر کند.

ضرب‌آهنگ نیز در چهارمضراب‌ها متفاوت است. برخی از موسیقی‌دانان، اوزان دوضربی و گاه سه‌ضربی را از بقیه رایج‌تر دانسته‌اند. اما به لحاظ عملی و اجرایی آنچه از باقی فرم‌ها در چهار مضراب رایج‌تر است اوازان سه‌ضربی (6/8 و 16/6) است. چهارمضراب‌ها به لحاظ زمانی بین 10 ثانیه تا یک دقیقه متغیرند.

در اجرای چهارمضراب، یک الگوی ریتمیک مشخص بارها تکرار می‌شود. یک یا چند نت در این الگو ثابت می‌مانند و نت‌های دیگری که از میزانی به میزان دیگر تغییر می‌کنند معمولاً از یک الگوی بالارونده یا پایین‌رونده تبعیت می‌کنند. یعنی در هر میزان نسبت به میزان قبل یک درجه بالا می‌روند و پس از چند میزان در جهت عکس شروع به پایین رفتن می‌کنند تا به جای اول بازگردند.

حین اجرا، تم اصلی معمولاً بر اساس درآمد دستگاهی که چهارمضراب (یا پیش‌درآمد) در آن نواخته می‌شوند شکل می‌گیرد، در حالی که ملودی‌های لابه‌لا، معمولاً بر اساس دیگر گوشه‌های آن دستگاه هستند. روح‌الله خالقی کاربرد اصلی چهارمضراب را تمرین نوازنده می‌دانسته و از این جهت آن را با اتود در موسیقی غربی مقایسه کرده‌است. اما ساسان سپنتا هدف از اجرای چهارمضراب را ایجاد تنوع، پرهیز از یکنواختی، و نشان دادن مهارت نوازنده می‌داند.

تا چه حد می‌توان نظرات موجود را موثق دانست؟

به طور کلی از گذشته تاکنون، افراد بسیاری اعم از موسیقی‌پژوهان و موسیقی‌دانان موسیقی ایرانی درباره مباحث و موضوعات مختلف نظر داده‌اند و مقولات متعددی را ارزیابی و تحلیل کرده‌اند اما واقعیت این است که درباره فرم‌های اجرایی و ویژگی‌های آنها هنوز،تحقیقات موثر و کامل و جامع صورت نگرفته است. بنابراین باید گفت هرآنچه که درباره شیوه‌های اجرایی ثبت و نشر می‌شود نسبی است. اما آنچه به عنوان تعریف عملی از چهارمضراب موجود است این است که این فرم موسیقی به عنوان پایه به طور دائم در طول قطعه شنیده می‌شود و ملودی‌های بر روی آن نواخته می‌شوند. ریتم چهارمضراب نیز به لحاظ سرعت نسبتا تند است.

بخشی از کنسرتی قدیمی/ «چهار مضراب تار و تنبک» استاد شجریان، زنده‌یاد محمدرضا لطفی (نوازنده تار)، ناصر فرهنگ‌فر (نوازنده تنبک)؛

بخشی از اجرای زنده‌یاد ایرج بسطامی/ چهار مضراب راست پنجگاه؛

اجرای یکی از آثار زنده‌یاد فرامز پایور (چهار مضراب سنتور- بیات اصفهان) توسط وفا ادیب. فرامرز پایور موسیقی دان ایرانی، ردیف دان، آهنگ‌ساز، مدرس و نوازنده سنتور بود و در سال 1388 در سن 77 سالگی دارفانی را وداع گفت.

چهار مضراب حسین علیزاده و ارشد تهماسبی در کنسرت «ماهور»؛

قطعه «تمنا» چهار مضراب در دستگاه شور/ اجرا توسط زنده‌یاد پرویز مشکاتیان؛

چهارمضراب در دستگاه همایون/ اجرا توسط زنده‌یاد مشکاتیان؛

چهار مضراب (گوشه شکسته در دستگاه بیت ترک» از آلبوم «چرخ گردون»/ زنده‌یاد جلیل شهناز (نوازنده تار)، محمد اسماعیلی (نوازنده تنبک)؛

چهارمضراب «گریه تار» در دستگاه سه‌گاه از آلبوم «دفتر تار»/ زنده‌یاد جلیل شهناز (نوازنده تار)، ناصر فرهنگ‌فر (نوازنده تنبک)؛

چهار مضراب «نغمه» بخشی از قطعه‌ای که توسط استاد شجریان خوانده شده است؛

چهار مضراب ماهور  از آلبوم «درویش‌خان» متعلق به زنده‌یاد محمدرضا لطفی؛