ماجرای زندگی «میکل آنژ» تار در ایران؛
استاد یحیی تارهایش را یک سال به زاینده‌رود می‌سپرد
هُوْهانِس آبکاریان معروف به «یحیی تار ساز»، ایرانی ارمنی‌تبار و اهل اصفهان بود که بزرگان عرصه موسیقی سنتی او را تاثیرگذارترین سازنده تار می‌دانند و از او به عنوان فردی یاد می‌کنند که در شکل ظاهری و صدای تار تغییرات مهمی ایجاد کرده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، بزرگان موسیقی ایران، سازندگان و نوازندگان تار و به‌طور کلی هر آن کس که با موسیقی سنتی انس دارد و آن را دنبال می‌کند یحیی را می‌شناسد. یحیی نوازنده یا خواننده‌ای چیره‌دست نبود و در دوران حیاتش مسئولیت یا مدیریت هیچ بخش دولتی یا غیردولتی را به عهده نداشت. او مردی بود که از کودکی تا آخرین روزهای زندگی خود بی‌حاشیه اما دقیق در کارگاهش به ساخت تار می‌پرداخت. آنهم نه از آن سازهایی که دیگر سازندگان می‌سازند. او تارسازی بی‌ادعا بود که مانند شاهرخ، اوس فرج، اوس حاج‌آقا سازهای با کیفیت و منحصر به فرد می‌ساخت با این تفاوت که در چگونگی ساخت تار تحولی بزرگ ایجاد کرد و الگوی تار «یحیی» را رقم زد.
هوهانس آبکاریان معروف به «یحیی تار ساز»، ایرانی ارمنی‌تبار و اهل اصفهان بود که بزرگان عرصه موسیقی سنتی او را تاثیرگذارترین سازنده تار می‌دانند و از او به عنوان فردی یاد می‌کنند که در شکل ظاهری و صدای تار تغییرات مهمی ایجاد کرده است، تا آنجا که تار یحیی را الگوی سازهای فعلی و اشرف تارها به حساب می‌آورند و صدای آن را بهترین صدای ساطع شده از این ساز می‌دانند.
نمونه‌ای از تارهای یحیی
مازیار حیدری، مولف و پژوهشگری که نزدیک به ۱۵ سال از زمان عمرش را صرف تالیف و گردآوری کتاب «راز ساز در ساختار تار» کرده، درباره ساز یحیی میگوید: غایت ساخت ساز رسیدن به الگوی ساز یحیی است و تاکنون کسی نتوانسته به آن خوبی ساز بسازد زیرا یا الگو نداشته‌اند و یا اگر داشته‌اند توان استخراج نسبت مناسب از آن را نداشته‌اند.
محمود فرهمند سازنده پیشکسوت ساز تار و یکی از بنیانگذاران مرکز سازسازی «چاووش» که سازهایش مورد تایید اساتید موسیقی است نیز درباره کم و کیف تار یحیی اینگونه گفته است: هیچ نیازی به تغییر در ساز تار نیست و تقریباً تکامل یافته است و سازندگان ساز باید از همان الگو‌ها و اندازه‌های تعریف شده‌ای که از زمان استاد فرج‌الله و یحیی باقی مانده استفاده کنند، و اینکه سازندگان ساز باید براساس علم و دانشی که از ساخت یک ساز کسب کرده‌اند و با همان فرم‌های تعریف شده، سازی مانند سازهای استاد یحیی بسازند.
محمود فرهمند در گفتگوی دیگری اینگونه گفته است: تار یحیی قدرت هماهنگی بالایی با ویلون دارد. آن‌قدر قدرت این ساز زیاد است که شیوه نوازندگی را تغییر می‌دهد و نوازندگی به سمت تک‌مضرابی پیش می‌رود. شهناز و شریف ظهور می‌کنند.
یوسف پوریا که از سال 1353 به ساخت تار با کاسه یک تکه پرداخته و از مقطعی به بعد الگوی ساز یحیی را به کار گرفته و به ساخت تارهای دوتکه پرداخته درباره یحیی و سازهایش میگوید: یحیی یک شخصیت استثنایی بود. او میکل آنژ تار بود. همه که میکل آنژ نمی‌شوند. امروز هم ارزشمندترین تار محسوب می‌شود و بعد از آن جعفر.
پوریا میگوید: به‌نظرم روی دست یحیی تاری ساخته نشده است. در واقع هر حرکتی که خواستم روی کاسه انجام بدهم، نشد و برگشتم سر جای اولم. تنها کاری که انجام دادم، این بود که میخ‌های پایین‌دسته را حذف کردم. بعد متوجه شدم که پنجه زود به زود می‌شکند. آن را سرهم خود چوب اصلی گرفتم. به این شیوه می‌بینیم که هردو از یک چوب است. کاسه 26ساز را هم یک‌تکه ساختم که البته کار مشکلی است.
معیارهای تار خوب از نظر اساتید
محمود فرهمند درباره ساز خوب میگوید: صدای ساز، زیبایی و اصول فیزیکی مهم است. باید دید اجرای ساز تناسب دارد یا نه. خرک، دهنه و سیم‌گیر را باید چک کرد. اگر تار یحیی را از جعبه بیرون بیاورید و ظاهرش را ببینید متوجه می‌شوید که یحیی است.
یوسف پوریا میگوید: از نظر من تاری خوب است که جوابِ هر نوازنده‌ای با هر سبکی را بدهد؛ یعنی مثلا هم فرهنگ شریف از نواختن آن لذت ببرد و هم لطفی.
محمود فرهمند درباره چگونگی تشخیص ساز خوب اینگونه نظر می‌دهد: همانطوری که یک متخصص تابلوهای ونگوگ تشخیص می‌دهد که آیا این نسخه اصل هست یا نه، در ساز هم میتوان هم اینگونه است. ساز تقلبی روح لازم را ندارد.
نمونه‌هایی از ساز تار
پیشینه ساز تار و تاثیر سازندگان بر کیفیت و ارتقای آن
ساز تار قدمتی دیرینه دارد و آنطور که می‌گویند از زمان فارابی موسیقی‌دان مطرح ایرانی وجود داشته و پس از او توسط صفی الدین ارموی و دیگران دچار تحول شده است. اما آن سازی که شکل و شمایل آن شبیه تارهای امروزی است از دوران قاجاریه مرسوم شده است و از همان زمان بود که این ساز به مدد وجود سازندگان و نوازندگان تغییراتی کرد و کامل‌تر شد. ساز تار تا اواسط دوره قاجار، ظاهری ساده داشت و وزن و حجم آن کم بود و به لحاظ ابعاد از تارهای فعلی کوچکتر بود.
با اینکه یحیی تحولی عظیم را در ساز تار به وجود آورده؛ اما پیش از او استاد فرج‌الله سازنده تار، سه تار و کمانچه که او نیز اهل اصفهان بود در اندازه و ابعاد تار تغییراتی به وجود آورد. یحیی نیز آن تغییرات را سر لوحه کارش قرار داد و بر مبنای آن پیش رفت. تارهای استاد فرج الله عمدتاً ارتفاع یا پهنای کمی داشته‌اند و تاحدودی تخت بوده‌اند. آن تارها مضراب خور کمی داشتند و سر پنجه آنها کمی لاغر و کشیده بود.
عکسی از یحیی
پدر و عموی یحیی که خاچیک و هامبارسون نام داشتند در کار چوب بودند و تار و سه‌تار و سنتور می‌ساختند و اینگونه بود که یحیی از زمان کودکی با تار و سایر وسایل موسیقی آشنا شد و حین کمک به پدر با تار و سازهای دیگر انس گرفت. یحیی پس از کسب دانش در محضر پدر و عموی خود الگوی تار استاد فرج‌الله را مورد استفاده قرار داد، اما پا را فراتر نهاد و در ایجاد تحول از او پیشی گرفت تا آنجا که در حال حاضر با وجود گذشت سالیان بسیار الگوی یحیی نزد سازندگان اعتبار بسیاری دارد و شاید بتوان گفت تنها الگوی معتبر و استاندارد در زمینه ساخت تار است.
تغییراتی که یحیی در شکل ظاهری و ساختمان ساز تار بوجود آورد، حتی به نوعی شیوه نواختن آن را نیز تغییر داد. در زمان حیات استاد فرج‌الله و تا اواسط حیات یحیی، نوازندگان تار را حین نواختن بر روی سینه قرار می‌دادند (فرمی که مورد استفاده نوازندگان قفقازی و ترک است) و پس از آن بود که شیوه فعلی مرسوم شد و طی این سالها تغییری نکرده است. یکی از تفاوت‌های تار یحیی نسبت به تار استاد فرج‌الله دهانه کاسه ساز است. دهانه تار استاد فرج الله منطبق بر الگوهای اسلامی و سنتی قدیمی ایران است اما دهانه تار یحیی به نوعی واجد ارزش‌های زیبای شناختی سازهای کلاسیک اروپایی است.
اما آنچه که به معروفیت و مرغوبیت ساز یحیی کمک کرده تنها شکل ظاهری و الگوی ساخت آن نیست. یحیی علاوه بر تبحر در شناخت چوب‌ها، در نوع تراش کاسه و دسته، و رعایت اندازه کاسه‌ها، نفیر داخل کاسه، ضخامت کاسه‌ها و اندازه دسته و همگونی آن با کاسه‌های تار، تناسبات دقیقی را به کار می‌گرفته و عاشقانه به ساخت آنها می‌پرداخته است تا در نهایت تارهای او همچنان پس از هفتاد و چند سال، خوش صداترین و خوش تراش‌ترین سازها باشند.
یحیی بر خلاف بسیاری از سازندگان هم عصر خویش و سازندگان پس از خودش، خرک را پس از قرار دادن در جای مناسب، بر روی ساز ثابت می‌کرده طوری که جابجایی آن صدای ساز را تحت تاثیر قرار می‌داده و از کیفیت آن می‌کاسته است.
راز مرغوبیت تارهای یحیی
اما راز اصلی ماندگاری سازهای یحیی رعایت تناسبات و تبحر در تراشیدن چوب نیست که اگر اینطور بود سازندگان بسیاری می‌توانستند با به‌کارگیری روش او به ساخت آثار با کیفیت بپردازند و با او رقابت کنند یا حتی از او پیشی گیرند. رمز کیفیت و ماندگاری تارهای یحیی صبوری او و مدت زمانی است که صرف ساخت ساز می‌کرده است. یحیی برای ساخت یک تار حدودا سه سال زمان صرف می‌کرده است. او کنده‌های درخت توت را به زاینده‌رود می‌برده و آنها را در حاشیه رودخانه می‌بسته تا آب جاری به مرور زمان، آوندها را از شیرابه درخت خالی کند. او یک سال بعد کنده‌ها را به نانوایی می‌برده تا در جوار تنور داغ خشک شوند و این مرحله نیز حدودأ یک سال طول می‌کشیده است. پس از طی این دو مرحله چوب‌ها را به مدت یک سال دیگر در کارگاهش نگه می‌داشته و تازه پس از آن به تراش کاسه و دسته می‌پرداخته است. یحیی پس از ساخت تارهایش سالی یک بار نوازندگان معروف و استادان تار عصر خویش را دعوت می‌کرده تا از میان سازهای ساخته شده توسط او برخی را برگزینند و درباره کیفیت آنها نظر دهند و به نوعی آنها را تایید کنند. اینگونه بوده که یحیی با جدی گرفتن نظرات و پیشنهادات آن اساتید و هنرمندان، مدام مشغول رفع نواقص تارهای‌اش بوده تا هنر خویش را به کمال برساند. همه اینها باعث می‌شد که تارهای یحیی نسبت به تارهای ساخته شده توسط اساتید دیگر قیمت بالایی داشته باشند. مرغوبیت سازهای یحیی در زمان زندگی‌اش تا آنجا بوده که قیمت آنها چند برابر تارهای معمولی بوده است.
محمود فرهمند در سال 1392 درباره قیمت تارهای یحیی گفته است: «قیمت ساز یحیی اکنون نزدیک 150 میلیون است. اگر قرار باشد سازی همان صدا (صدای ساز یحیی) را بدهد در حال حاضر قیمتش 15 تا 20 میلیون تومان است. ساز یحیی در زمان حیات این هنرمند دو ریال یا 20 ریال بوده و در سال 1348، هر عدد از آن را هزار تومان می‌فروختند.
البته برخی از اساتید معتقدند که طی سالهای اخیر در زمینه ساخت تار پیشرفت به سزایی داشته‌ایم.
فرمان مرادی، سازنده سه‌تار که شاگرد محمد نوایی (عشقی) بوده و شیوه ساخت او را دنبال می‌کند درباره کیفیت سازهای ایرانی طی سالهای اخیر گفته است: سازنده زیادشده و کیفیت سازها بالا رفته‌است. تار یحیی حدود 80سال است که ساخته شده و چوب آن عمل آمده است. به طور مثال اگر ساز آقای فرهمند را با آن مقایسه کنیم، می‌بینیم که ساز ایشان خیلی خوب است؛ چون سن ساز یحیی را ندارد. اگر ساز آقای فرهمند 80 ساله بشود، ساز یحیی 160ساله است. ابزار آلات امروزی خیلی دقیق شده‌اند. قدیمی‌ها چنین ابزاری نداشتند.
بیاض امیرعطایی یکی از مشهورترین سازندگان حال حاضر کمانچه که هنرمندانی چون کیهان کلهر از سازهای او استفاده می‌کنند درباره کیفیت سازهای امروزی گفته است: به‌نظرم سازنده‌های امروز ما از گذشته بهترند. درست است که سازهای شاخصی در گذشته داشتیم، ولی جوان‌های ما هم خیلی خوب عمل می‌کنند. آقای فرهمند و پوریا کارشان بهتر از شاهرخ و اوس حاج‌آقاست.
شکل ظاهری تارهای یحیی
تارهای دست نخورده یحیی جلوه خیره‌‌کننده‌ای دارند. یحیی برای زیر‌کاری از رنگ‌های جوهری استفاده نمی‌کرده، بلکه آنها را با لاک و الکل پوشش می‌داده تا به این وسیله قشری از لاک روی کار بنشیند. این روش به مرور در اثر تابش نور، بر چوب توت اثر می‌گذاشته و آن را خوش‌رنگتر می‌کرده است، به این ترتیب میتوان گفت یکی از ویژگی‌های ظاهری تارهای یحیی رنگ آنهاست. رنگ‌هایی که بعداً روی تارهای یحیی زده شده کاملأ مشخص است؛ زیرا لطافت رنگ اصلی از بین می‌برد و به نوعی محو می‌شود.
مهر یحیی و نحوه شناسایی تارهای یحیی
کیفیت بالای تارهای یحیی و ظاهر شکیل و زیبای آنها در مقاطعی سازندگان دیگر را بر آن داشت تا از آثار او تقلید کنند و آثارشان را با نام ساز یحیی به فروش رسانند؛ به همین دلیل یحیی تصمیم گرفت برای شناسایی آثارش مهر طراحی کند. به این ترتیب میتوان گفت یحیی نخستین سازنده‌ای است که برای شناسایی آثارش از مهر استفاده کرده و پس از او بود که مهر و نشان ابزارآلات موسیقی رایج شد. یحیی طی دوران فعالیتش در عرصه ساخت ساز به دلیل تقلید فرصت طلبان چند بار مهرهای خود را تغییر داده است. او مهر بیضی شکل کوچکی با اسم یحیی ساخت و آن را درون ساز چسباند، اما پس از مدتی سازنندگان باز هم با نام او تارهای تقلبی ساختند؛ پس از این اتفاق یحیی تصمیم می‌گیرد مهری دایره شکل با تاریخ بر روی دسته تار بچسباند. او در نهایت مهر بیضی شکل کوچکی ساخت و آن را روی کاغذ می‌زد و تاریخ ساخت و محل ساخت را بر روی آن درج می‌کرد و آن را زیر سیم‌گیر تارهایش می‌چسباند و سیم‌گیر را در جای خود قرار می‌داد. او به همین یک نشان اکتفا نکرده و همان مهر قبلی درج شده بر کاغذ را زیر استخوان سرپنجه می‌چسباند. حال اگر تاری این سه مهر را داشته باشد (بخصوص مهر زیر استخوان سرپنجه)، به طور قطع ساخته استاد یحیی است.
نام یحیی در زیر سیم‌گیر تار
مهر یحیی که بر روی ساز حک شده است
مهر یحیی بر روی دسته ساز
دسته‌بندی سازهای یحیی
کارهای یحیی به سه دوره و سه شهر مختلف تعلق دارد. اصفهان، تهران و قزوین شهرهایی هستند که یحیی طی زمان حیاتش در آنها سکونت داشته است، اما اکثر تارهایی که ساخته متعلق به زمان سکونت او درجلفای اصفهان است. این دسته از تارهای یحیی معمولاً از جنس چوب توت جوان ساخته شده‌اند و دارای رنگ روشن و خال‌های سفید در پهلوی کاسه هستند. تارهای ساخت قزوین یحیی نیزبه دلیل مرغوبیت چوب، هم از نظر رنگ و هم از نظر صدا بی‌نظیرند.
تعداد سازهای یحیی
امروزه تعداد سازهای یحیی را ۱۵۰ عدد تخمین زده‌اند؛ اما در این‌باره آمار دقیقی در دست نیست به اضافه اینکه تعدادی از سازهای یحیی فاقد مهر هستند شناسایی آنها کار راحتی نیست. ضمن اینکه برخی از سازهای یحیی در موزه‌ها نگهداری می‌شوند و یکی از آنها در موزه کلیسای «وانک» نگهداری می‌شود.
مرگ یحیی
استاد یحیی پس از سالها تلاش و ساخت تعدادی تار مرغوب در 28 بهمن 1311 در سن 56 سالگی در جلفای اصفهان درگذشت و در قبرستان ارمنیان، در دامنه کوه صفه، به خاک سپرده شد. عده‌ای علت مرگ زود هنگام وی را استنشاق مداوم تراشه‌های چوب توت ذکر کرده‌اند.
سنگ قبر یحیی
