حفاری‌های غیرمجاز، محوطه تاریخی بازه هور را معرض نابودی قرار داد
حفاری‌های غیر مجاز نیم قرن گذشته در محوطه بازه هور، مجموعه هنر معماری و گچبری این محوطه تاریخی را در معرض نابودی قرار داده است.
به گزارش ایلنا، میثم لباف خانیکی (عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران و سرپرست مطالعات باستان‌شناسی محوطۀ تاریخی بازه هور) در نشست تخصصی پژوهشکده باستان شناسی در هفته پژوهش با اشاره به حفاری‌های غیرمجاز در این محوطه تاریخی گفت: محوطه تاریخی بازه هور، پهنه‌ای به وسعت تقریبی ۲۰ هکتار در استان خراسان رضوی و در حدود ۷۵ کیلومتری جنوب غرب مشهد، در جنوب روستای رباط سفید واقع شده افزود: این محوطه از چهار بخش اصلی شامل یک چهارطاقی، یک سکونت‌گاه باستانی، گورستان و مجموعه استحکامات دفاعی موسوم به قلعه دختر تشکیل شده است.
وی شهرت محوطۀ بازه هور را به واسطۀ چهارطاقی سنگی دانست که در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی به شماره ۳۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده و به عنوان اولین اثر ثبتی استان خراسان شناخته می‌شود.
این باستان شناس تصریح کرد: یکی از عناصر معماری این چهارطاقی که در مقالات متعدد مورد توجه قرار گرفته پوشش گنبدی این چهارطاقی است که شیوۀ ابتدایی در بنای آن، برخی را مجاب ساخته که این گنبد، قدیمی‌ترین گنبد باقی مانده در تاریخ معماری ایران است و بر این اساس پیشینه این چهارطاقی را تا دوران اشکانی عقب برده‌اند.
او افزود: گرچه بنای چهارطاقی بازه هور در طول سالیان گذشته بارها مورد بررسی قرار گرفته و پلان‌های مختلفی از آن تهیه شده، ولی اولین کاوش‌های باستان شناسی که در پیرامون این بنا در سال ۱۳۹۳ صورت گرفت، پرده از شکل واقعی پلان این اثر برداشت و روشن ساخت که در اصل، ورودی این بنا از سمت جنوب بوده و طاق غربی مسدود بوده است.
به گفته لباف خانیکی، ادامۀ کاوش‌ها در سال ۱۳۹۶ نیز نشان داد که در جانب شرقی بنای چهارطاقی سازه‌ای ستوندار برپا بوده و در نتیجۀ اتفاقات طبیعی مانند زلزله و مداخلات انسانی امروزه اثری از آن برجا نمانده است. او اظهار داشت: کاوش سال ۱۳۹۶ اولین فصل از برنامۀ مصوب پنج ساله‌ای بود که طی تفاهم‌نامه‌ای بین پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و دانشگاه تهران اجرا و مقرر شده بود که کاوش در محوطۀ بازه هور طی فصل‌های متمادی پرده از رازهای این محوطه بردارد.
وی گفت: مطابق مفاد طرح پژوهشی ارائه شده، دومین فصل از این برنامۀ پنج ساله به مطالعۀ باستان‌شناختی قلعه دختر اختصاص یافته بود.
این باستان شناس تصریح کرد: اثری که به نام قلعه دختر بازه هور روستای رباط سفید شناخته می‌شود به فاصلۀ مستقیم تقریبی ۴۰۰ متر از چهارتاقی بازه هور و بر فراز ارتفاعات گردنه‌ای واقع شده که مشرف به راه باستانی خراسان- سیستان است.
او گفت: قلعه دختر از سه بخش اصلی شامل بخش نخست که احتمالاً شاه‌نشین مجموعه را تشکیل می‌داد، بخش دوم محوطۀ محصوری به مساحت تقریبی ۳۰۰۰ مترمربع در جنوب بخش شاه نشین وبخش سومِ قلعه دختر دیوار طویلی که از گوشۀ جنوبی محوطۀ شاه نشین شروع شده، از جانب شمالی بخش دوم (محوطۀ مسکونی) عبور کرده و منطبق بر خط‌الرأس کوه تا سیصد متر امتداد می‌یابد تشکیل شده است.
سرپرست هیئت باستان‌شناسی گفت: در حالی‌که کاوش در قلعه دختر به عنوان سومین گام در مطالعه و شناسایی محوطۀ بازه هور تعریف شده بود، پیش از آغاز کاوش‌های علمی، حفاری‌های غیرمجاز سودجویان در قلعه دختر، گوشه‌ای از آثار معماری مدفون در عمق ۳ متری زمین را آشکار ساخت.
به گفته وی، از مهمترین یافته‌های این مرحله از فعالیت باستان‌شناسی در قلعه دختر، قطعات گچبری مکتوب به نوشته‌های فارسی میانه بود که با خط خوش پهلوی، کتابت شده بودند.
او اظهار داشت: پس از انجام اقدامات اضطراری در محل چالۀ حفاری غیرمجاز، سطح گچبری‌ها با چسب مخصوص تثبیت شد، ستون‌ها با پوشش ویژه در برابر آسیب‌های احتمالی حفاظت و نهایتاً چالۀ حفاری غیرمجاز با خاک سرند شده پر شد.
لباف خانیکی گفت: پس از انجام رایزنی‌های متمادی با پژوهشگاه میراث فرهنگی و پژوهشکده باستان شناسی، به دلیل اهمیتی که آثار مدفون در قلعه دختر در شناخت تاریخ و باستان شناسی خراسان در دورۀ ساسانی داشت و نیز تهدیداتی که از جانب سودجویان محوطه را تهدید می‌کرد، مقرر شد بلافاصله فصل دوم برنامۀ پنج ساله مطالعات باستان شناسی محوطه بازه هور آغاز و کاوش باستان شناسی در این محوطه با هدف شناسایی بستر باستان شناختی گچبری ها و عناصر معماری مکشوفه اجرا شد.
وی افزود: آنگونه که انتظار می‌رفت، دومین فصل برنامۀ پنج سالۀ کاوش و گمانه زنی باستان شناسی در محوطۀ تاریخی بازه هور با تمرکز بر محدودۀ قلعه دختر، منجر به کشف بنایی با شکوه از دوران ساسانی شد.
به گفته او، در جریان کاوش مشخص شد که اگرچه حفاری‌های غیرمجاز متعدد طی سالیان طولانی سبب تخریب جبران ناپذیر بخشی از این مجموعه و تزیینات معماری آن شده است، ولی همچنان شاکلۀ اصلی بنا محفوظ مانده و بازشناسی اثر با تکیه بر شواهد باقی مانده امکان پذیر است.
وی افزود: به دنبال کاوش محدود در قسمت جنوبی قلعه دختر بنایی ستوندار شناسایی شد که دیوارها و بدنۀ ستون‌های آن در زمان آبادانی، به گچبری‌های نفیس و متنوع مزین بوده است.
او با بیان اینکه به نظر می‌رسد دراثر وقوع حادثه‌ای مثل زلزله بخش عمده‌ای از ستون‌های این بنای منحصر بفرد فرو افتاده و فعالیت‌های مخربانۀ بعدی بر آسیب‌های پیشین افزوده تصریح کرد: با این وجود، شواهد باستان شناختی گویای آن است که در تزیین ستون‌ها از نقوش هندسی و گیاهی گوناگون استفاده و هر ستون به سرستونی با شکوه ختم شده است.
وی افزود: در تزیین دیوارهای خشتی این اثر نیز از گچبری‌های مختلفی شامل پیکره‌های انسانی و حیوانی استفاده شده و پیکره‌های برجسته حیوانی، زینت بخش دیوارها است .
به گفته این باستان شناس، آنگونه که در جریان حفاظت اضطراری اثر نیز مشخص شده بود، مهمترین ویژگی این بنا وجود نوشته‌هایی به خط و زبان فارسی میانه است که خوانش آنها می‌تواند بخش مهمی از تاریخ خراسان و ایران را در دوره ساسانی و اوایل دوران اسلامی روایت کند.
این باستان شناس گفت: در راستای تحقق اهداف این فصل از کاوش در راستای ثبت و نگهداری آثار مکشوفه، پس از عکسبرداری هوایی و مستند نگاری شواهد معماری، تزیینات گچبری غیرمنقول با همکاری متخصصان پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی- فرهنگی تثبیت و حفاظت و نهایتاً فضای داخلی گمانه با ماسه و خاک نرم انباشته شد.
او اظهار داشت: علیرغم آنکه محوطه بازه هور مجموعه‌ای بی نظیر از هنر معماری و گچبری ایران را دربرگرفته، ولیکن حفاری‌های غیرمجاز که در نیم قرن گذشته شدت گرفته و همچنان ادامه دارد لطمات جبران پذیری را به این اثر بی بدیل وارد ساخته و متاسفانه این صدمات در جریان است.
وی خاطرنشان ساخت که انتظار می‌رود حفاظت فیزیکی از محوطه بازه هور شامل چهارطاقی و قلعه دختر در اسرع وقت اجرا گردد و از نابودی این میراث ملی جلوگیری شود.
سرپرست هیئت باستان شناسی افزود: اجرای تمهیدات حفاظتی بدون انجام کاوش و گمانه زنی باستان شناسی در نقاط مختلف این محوطه بی اثر خواهد بود چراکه شناسایی ماهیت اثر از طریق کاوش باستان شناسی است که مواردی همچون محدودۀ اثر، کالبد اثر، مسیر یا مسیرهای دسترسی، ماهیت معماری و ادوار احداث و بهره برداری از آن را روشن خواهد کرد .
او تصریح کرد : یافته‌های باستان شناسی مبنای علمی برای اقدامات بعدی شامل ساماندهی، مرمت، بازسازی و نهایتاً تأسیس یک سایت موزه را در این محل پی خواهد ریخت.
