در یازدهمین نشست نقد صحنه مطرح شد:
آنتیگون تراژدیِ تراژدی‌هاست
یازدهمین نشست نقد صحنه با بررسی تئاتر آنتیگون نوشته و کارگردانی علی راضی؛ عصر روز شنبه پنجم خرداد ۹۷ و با همکاری موسسه افرامانا در سالن استاد ذوالفقاری فرهنگسرای ارسباران برگزار شد.
در ابتدا بهزاد صدیقی با اشاره به اینکه تئاتر آنتیگون اقتباسی نو و تازه از نمایشنامه آنتیگون سوفوکل و آنتیگون ژان آنوی است، گفت: از میان نمایشنامه‌هایی که از آثار کلاسیک اقتباس شده یا مورد توجه بسیاری از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان معاصر جهان قرارگرفته بی‌تردید نمایشنامه‌های شکسپیر و ادبیات نمایشی یونان بیش از بقیه بوده و طبیعتا هر نمایشنامه‌نویس و کارگردان امروزی تلاش می‌کند بر اساس تحلیل و نگاه خاص خود به اثر اولیه و با توجه شرایط سیاسی، اجتماعی جامعه خود و با نگاه و نگره جدیدی دست به اقتباس یا بازخوانی از چنین آثاری بزند.
وی در ادامه افزود: تئاتر آنتیگون با طراحی و کارگردانی علی راضی نشان می‌دهد که کارگردان با دغدغه‌مندی و با توجه به فضای پیرامونی امروز به سراغ چنین اثر سترگی از ادبیات نمایشی جهان رفته و کوشش کرده با دراماتورژی و تحلیل شرایط موجود، به متنی موجز و تاثیرگذار برسد و اجرایی شسته رفته و استرلیزه را برای صحنه آماده کند.
این نمایشنامه‌نویس در ادامه گفت: یکی از ویژگی‌های این اقتباس این است که علی راضی شخصیت‌های متن اصلی خیلی خوب تقلیل یافته‌اند و دیالوگ‌ها بر اساس شخصیت‌های اصلی شکل گرفته‌اند و مخاطب علاوه بر نگاه جدید کارگردان نسبت به این متن، رویکردی تصویرگرایانه و بدون حشو و زوائد را شاهد می‌شود و چنین برداشتی خود سبب نقطه قوت متن شده است.
علی راضی در ادامه این نشست با اشاره به طرح این پرسش که چطور می‌شود به سراغ متنی رفت و تصمیم گرفت تا تئاتری روی صحنه آورد، گفت: معمولا مولف با این پرسش برای اجرای تئاتری رو به رو می‌شود. گروه ما با کمپانی کوچکی که دارد، برای هر پروژه و اجرای تئاتری حدود دو سال وقت می‌گذارد. برای همین برای اجرا روی سه پایه تمرکز می‌کنیم: پایه فلسفی، پایه اجتماعی و پایه شخصی؛ اگر این‌ها در کارم وجود نداشته باشد، توانایی دفاع از کارم را ندارم و نمی‌توانم خودم را متقاعد به انجام اجرای کارم کنم.
این کارگردان در ادامه گفت: سعی کردم برداشت آزادی را از نمایشنامه آنتیگون با رسم الخط نام نمایش نشان دهم که در بروشور هم آمده است. براساس این رویکرد و برداشت آزاد تلاش کردم که رویکرد یا همان پایه فلسفی، پایه اجتماعی و پایه شخصی را در اثرم لحاظ کنم. بر اساس پایه فلسفی این پرسش را مطرح کردم که تراژدی و فلسفه چه نسبتی با هم دارند و به نظرم بین دو مقوله فلسفه و تراژدی نسبتی مسقیم و معکوسی وجود دارد.
وی با بیان این نکته که آنتیگون ژان آنوی و آنتیگون سوفوکل با آنتیگون من چه ارتباطی با روزگار و جامعه ما چه نسبت و ارتباطی می‌تواند داشته باشد، اضافه کرد: ارتباط آنتیگون با دوره کنونی همان مفهوم سیته (از ریشه سیتی به معنی شهر) است و می‌دانیم که ترژادی و فلسفه از مفهوم سیته زاده می‌شود. و تعریف ساده سیته، جایی است که انسان‌ها با هم زندگی می‌کنند و می‌دانیم که آنتیگون تراژدیِ تراژدی‌هاست.
این طراح در بخش دیگری از سخنان خود تصریح کرد: هسته مرکزی آنتیگون به خاطر امر تناقض است. آقای ابراهیم دینانی هم بعد از دیدن این تئاتر به درستی به امر تضاد و تناقض موجود در آن اشاره کرد. به نظرم آنتیگون ضد فلسفه است چون به امر تراژیک می‌پردازد و به شدت فلسفی است چون انسان و تضاد انسان را مورد مطالعه قرار می‌دهد.
در این نشست مهبود مهرنوش (نویسنده، منتقد، پژوهشگر تئاتر و استاد دانشگاه) با اشاره به اینکه در بخش اقتباس این اثر نوآوری دیده می‌شود، گفت: به نظرم کارگردان این اثر روش و نگاه تازه خود را نسبت به اقتباش و برداشت از اثر سوفوکل و ژان آنوی داشت و توانست خیلی خوب و راحت با مخاطب حرفه‌ای ارتباط برقرار کند. به خصوص اینکه در این اجرا و متن، دیالوگ‌ها و شخصیت‌پردازی‌های خوبی را شاهد بودیم.
این منتقد و پژوهشگر تئاتر هم‌چنین تاکید کرد: چنان که می‌دانیم تراژدی، احساس شفقت و ترس را در مخاطب ایجاد می‌کند و به نظرم هم ترس و هم شفقت در این اثر و اجرا وجود داشت. در متن یا اقتباس کارگردان، شفقت آنتیگونه در مورد خویشاوندانش ایجاد می‌شود. کارگردان در اجرا به وسیله نشانه‌ها، کدهایی را به مخاطب می‌دهد و گاه با این نشانه‌ها هشدار می‌دهد. آنتیگون تأکید می‌کند به خاک سپردن برادرش را با جسارت انجام دهد. او بر مدار اخلاق حر کت می‌کند و تا آخرین لحظه عاشق زندگی است. او با درست کردن حلوا در ابتدای صحنه پیش آگاهی از مرگ خودش می‌دهد و با وارد شدن گلدان پر از گل، عشق و زندگی را وارد صحنه می‌کند.
مهرنوش هم چنین یادآورشد: نشانه‌های دیگر اجرا مثل آب پاشیدن ایسمنه و گل‌های قرمز، افکت‌هایی که تشویش یا آرامش بعد از طوفان را ایجاد می‌کند نظیر موج دریا و صدای لاشخور‌ها و هم‌چنین بهره‌گیری درست از موسیقی همگی به اجرای آنتیگونه کمک بسیاری می‌کند تا مخاطب با اجرای تازه و تأثیرگذاری از این متن روبه رو شود.
این مدرس تئاتر در ادامه اضافه کرد: در اجرا به خوبی حرکت کارگردان به سمت طبیعت تراژدی و نگاه درست و رویکرد تازه او را به جهان فلسفی متن می‌بینیم. در کل کارگردان با تصویرسازی‌هایی که در اجرا ایجاد می‌کند و به کارگیری نمادها و نشانه‌های درست، ما با شخصیت‌های اثر به خوبی همراه می‌شویم و پی به روابط علت و معلولی این درام می‌بریم. به خصوص آن که عناصر رنگ و نور و موسیقی و صدا در فضاسازی اجرا نقش بسیار پررنگی در اجرا دارند.
این منتقد در بخش دیگری از سخنان خود درباره اجرای این اثر، گفت: در آنتیگون علی راضی، راوی متن او ایسمنه است و در اجرا نقش هم‌سرایان را سمفونی ایفا می‌کند که کارگردان با انتخاب درست از این موسیقی سمفونی، فضای لازم را برای متن خود ایجاد کرده است. هر چند که بخش دیگری از این سمفونی مربوط به بیان بدنی بازیگران و حرکات آن‌هاست که کاملن بر اساس اپرا حرکت می‌کنند. از سویی با چنین رویکردی که کارگردان داشته ما نه با اجرای رئالیستی و نه اجرای کلاسیکی رو به رو می‌شویم. از طرفی دیگر در این اجرا، ارتباط تماتیک با پیرنگ افسانه میتوس و کاتارسیس یا تزکیه نفس وجود دارد که سبب می‌شود ترس و شفقت در این تراژدی ایجاد شود و از درون ما به پالایش و پاکیزگی روح و روان برسیم.
مهرنوش در بخش پایانی سخنان خود گفت: در این اجرا یک صحنه درخشان وجود دارد که مربوط به بخش روشن شدن نور صحنه و تماشاگران در هنگام خوانش قسمتی از متن در شکل نمایشنامه‌خوانی توسط سه بازیگر اجرای این اثر است. به نظرم این صحنه هم تداعی‌گر دادگاه است و هم ریتم خوبی را برای صحنه و اجرا ایجاد می‌کند.
بهزاد صدیقی، دبیر نشست‌های نقد صحنه، گفت: در این اجرا علی راضی به عنوان کارگردان با کمک عوامل صحنه دست به تصویر‌سازی‌های خوبی زده است و از طرفی کاگردان خیلی خوب از موسیقی صحنه و افکت و عنصر رنگ و طراحی نور برای فضاسازی اثرش بهره برده؛ به خصوص آن که با حفظ کردن شاکله اصلی قصه این نمایشنامه، به اجرای فشرده و خلاصه‌ای با پایان بندی غیر منتظره‌ای دست یافته است.
در بخش پایانی این نشست نظر مخاطبان نیز مطرح شد و سپس از طرف مدیریت فرهنگی هنری منطقه سه، به هر یک از مدعوین لوح قدردانی اهدا شد.
سلسله نشست‌های نقد صحنه توسط باشگاه تئاتر فرهنگسرای ارسباران با همکاری موسسه افرا مانا با هدف نقد و بررسی نمایش‌های در حال اجرای تهران، هر ماه در فرهنگسرای ارسباران برگزار می‌شود.
