نمیتوانیم با اقتصاد و صنعتمان به دنیا پز بدهیم اما با فرهنگ چرا/ قطار سیاست فقط صدا دارد/مشکل ما فقها نیستند سیاستمداراناند
پیروز ارجمند با بیان اینکه آفت عمومی در بخش موسقی وجود دارد؛ گفت: نوحه و مداحی کاملا ماهیت موسیقیایی دارد یا نقارهزنی که در حرم رضوی برگزار میشود. چندین رساله دکترا در باب موسیقی قرائت قرآن نیز ارائه شده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، پیروز ارجمند (موسیقیدان و آهنگساز) در نخستین نشست از سلسله نشستهای «فقه و موسیقی؛ تقابل یا تعامل» با عنوان «موسیقی؛ ممنوع یا مشروع؟» با بیان اینکه موسیقی کاربردهای متفاوتی دارد، اظهارکرد: حدود 12 زیرشاخه ازجمله تاثیر موسیقی بر اعصاب، جانور موسیقیشناسی و ... در علم موسیقیشناسی وجود دارد. در حقیقت موسیقی بر جسم و روان تاثیر فراوانی دارد البته از نظر علمی نیز محدودیتهایی برای شنیدن موسیقی برای برخی افراد وجود دارد و در برخی از بیماریها نباید موسیقی شنیده شود.
او با اشاره به اینکه در میان تمام ادیان آسمانی دین اسلام تنها دینی است که موسیقی را از منظر فقهی مورد بحث و چالش قرار داده، افزود: موسیقی به دلیل اینکه انتزاعیترین هنر است و هیچگاه موسیقی در نوع رئالیسم یا دیگر مکاتب نداریم، تنها هنریست که در مباحث فقهی مطرح میشود و هیچ هنری در فقه تا این اندازه مورد مناقشه نبوده است. همچنین موسیقی از پرکاربردترین، فراگیرترین، تاثیرگذارترین و علمیترین هنرهاست و هیچ هنری مانند موسیقی در ارتباط با سایر علوم نیست و بسیاری از معادلات ریاضی مانند لگاریتم از موسیقی استخراج شده است.
موسیقی از مشترکات همه انسانهاست
این آهنگساز معتقد است؛ بررسی فرهنگها نشان میدهد که انسانهای بدوی نیز نوع موسیقی که استفاده میکنند گاهی اوقات مشترک با دیگر ملتهاست و این نشان میدهد همه انسانها از مشترکات موسیقی برخوردار هستند. موسیقی تاثیرات مثبت و منفی بر انسان میگذارد. خو شبختانه در فقه پویای شیعه و براساس فتوای حضرت امام(ره) و مقام معظم رهبری تکلیف موسیقی مشخص شده و برعهده فرد مکلف گذاشته شده است و آن فرد در صورتی که موسیقی برایش مخرب باشد نباید آن را گوش دهد این فتاوا بسیار روشن و متناسب با ظرفیتهای موسیقی کنونی است.
ارجمند با بیان اینکه طیف وسیعی از موسیقیدانان افراد متشرع و اخلاقمداری هستند، خاطرنشان کرد: حضور فقه در تمام شئون موسیقی به گونهای است که از بعد از انقلاب بسیاری از سیاستگذاریها مبتنی بر این نگاه بوده است. ما تا سال 59 محدودیتی در موسیقی نداشتیم از زمانی که درگیر جنگ میشویم موسیقی پاپ متوقف میشود و صرفا موسیقی نظامی، مداحیها، بخشی از موسیقی سنتی و کلاسیک ادامه پیدا میکنند. در دورهای دوباره موسیقی پاپ برمیگردد و 7 الی 8 سال بعد از آن موسیقی وارد عرصه موسیقی معاصر میشود.
برخی ممنوعیتهای موسیقی به دلیل نگاه شخصی یک مسئول است
او با اشاره به اینکه حدود 24 سال نام مرکز موسیقی مرکز سرود و آهنگهای انقلابی بود، گفت: تا سال 69 تا قبل از فتوای حضرت امام مبنی بر مشروع بودن خرید و فروش ساز تنها دو مغازه ساز فروشی وجود داشت و سازهای مختلفی بدون هیچ پشتوانه فقهی و به دلیل نگاه شخصی یک مسئول در وزارت ارشاد وقت ممنوع بود از لفظ موسیقی تا مدتها اجتناب میشد و ما در مکاتبات بینالمللی دچار مشکل میشدیم. همه این مشکلات را موسیقیدانان به امید مشروعیت بخشیدن به موسیقی متحمل شدند.
او با بیان اینکه موسیقی معاصر شامل موسیقی پانک، رپ، متال، راک و ... است، خاطرنشان کرد: موسیقی معاصر از ضروریات جامعه امروز است متاسفانه یک آفت عمومی در بخش موسیقی وجود دارد و آن عدم مشخص بودن نگاه حاکمیتی به موسیقی است و یک سیاست واحد در این زمینه وجود ندارد.
این آهنگساز با بیان اینکه موسیقی را حرام میدانند درحالیکه آیین نقارهزنی در حرم امام رضا برگزار میشود، گفت: نوحه و مداحی نیز کاملا ماهیت موسیقیایی دارد و مانند نقارهزنی در حرم رضوی برگزار میشود. چندین رساله دکتر در باب موسیقی قرائت قرآن ارائه شده پس بنابراین موسیقی با کارکردهای مختلف وجود دارد اما امروز اهالی موسیقی دچار پارادوکسهایی شدهاند. اگر موسیقی را حرام است تمام کارکردهای آن باید حرام باشد. این دوگانگی باعث دلسردی موسیقیدانان شده است.
ارجمند با اشاره به سخن مقام معظم رهبری تصریح کرد: رهبری اندیشهای را ماندنی میدانند که در قالب هنر بیان شود و میگویند موسیقی متعالی تولید کنید اما در مقابل مشاهده میکنیم که محدودیتهایی برای هنرمند در تولید موسیقی متعالی وجود دارد.
ظرفیتهای موسیقی با 1400 سال پیش متفاوت است
مدیر سابق مرکز موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با طرح این پرسش که آیا ظرفیتهای کنونی موسیقی همان ظرفیتهای 1400 سال پیش است؟ افزود: معتقدم اینگونه نیست. در موسیقی اعراب مقام هدا و رجز وجود داشته و تعداد سازها محدود به دف و نی بوده است. طبیعی است که در آن زمان ظرفیت موسیقی با امروز بسیار متفاوت بوده است. ما اهالی موسیقی چندان اهل دانش فقهی نیستیم و توقع ما این است که فقها همانطور که در مسائلی مثل بانکداری یا اهدای عضو با اتکا به نظر کارشناسان و مبتنی بر دانش علمی نظر فقهی خود را اعلام کردهاند، همین رویه را در مورد موسیقی هم انجام دهند. امروز حذف موسیقی به معنای حذف بخش قابل توجهی از جریانی است که بسیار مثمرثمر است. اینکه ازدواج نکردن جوانان را که به دلیل مشکل معیشتی رخ میدهد به موسیقی ربط بدهیم قیاس معالفارق است. این بیشتر جنبه نمایشی دارد و بسیاری نمیدانند هر حرف یکی از ائمه جمعه میتواند منجر به بیکار شدن چند هزار خانواده شود.
او با اشاره به دلایل استعفایش گفت: عدم شفافیت وضعیت موسیقی در بخش حاکمیتی به گونهای است که تصمیم گرفتم در منصبی که نمیتوانم آن را مدیریت کنم، نباشم همچنین جزایر چندگانهای که در کشور ما به عنوان مراکز فرهنگی موسیقایی فعال هستند ازجمله وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد، حوزه هنری، صدا و سیما و شهرداری تلاش میکنند برای تطهیر خودشان از موسیقی از هم سبقت بگیرند. در واقع همه نهادهای فرهنگی از موسیقی پا پس میکشند.
کاهش تولیدات دفتر موسیقی صدا و سیما
این آهنگساز با بیان اینکه صدا و سیما از مرکز موسیقی تبدیل به دفتر موسیقی میشود و تولیدات خود را به حدود یک چهارم میرساند، گفت: حوزه هنری که قرار بود با رویکرد تولید موسیقی ارزشی فعالیت کند، بخش موسیقی را تعطیل میکند، آموزش و پرورش رو به نیستی میرود و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم با شانه خالی کردن از وظیفه خود تنها به سیاستگذاری مقطعی میپردازد. در نبود نهادهای صنفی ناکارآمد امنیت شغلی اهالی موسیقی به شدت به مخاطره افتاده و ما با ملغمهای سر و کار داریم که فقط میتوانیم اسمش را موسیقی بگذاریم. در واقع گویی فقط میخواهیم در برخی مناسبتها مثل دهه فجر از موسیقی استفاده کرده و آن را در باقی ایام سال تعطیل اعلام کنیم.
ارجمند درباره مضرات سیاست یک بام و دوهوا در عرصه موسیقی توضیح داد: چنین وضعیتی علاوه بر از بین بردن امنیت شغلی اهالی موسیقی آنها را در به سرانجام رساندن منویات مقام معظم رهبری و تولید موسیقی متعالی دچار مشکل میکند. متأسفانه باید بگویم ما نمیتوانیم با اقتصاد و صنعتمان به دنیا پز بدهیم، بلکه با فرهنگ است که میتوانیم خودمان را مطرح کنیم و چه بخواهیم نخواهیم موسیقی یکی از مؤثرترین ابزارهای فرهنگی است که به آسانی جغرافیای سیاسی را در مینوردد.
آیا برگزاری کنسرتها مشکل فقهی دارد؟
او در بخش دیگری از سخنان خود با تاکید براینکه سیاست کلی نظام حذف موسیقی نیست، خاطرنشان کرد: تصور میکنم آنچه ما را در اینجا دور هم جمع کرده این است که بدانیم آیا مشکل لغو کنسرتها که به طور خاص امروز گریبانگیر اهالی موسیقی شده است؛ مشکلی فقهی است یا نه؟ اگر مرجع تقلید من اعلام کند که موسیقی حرام است، من همین امشب سازم را کنار میگذارم و زندگیام را به شیوه دیگری اداره میکنم. اما من میدانم که نظر ولی فقیه چنین چیزی نیست و سیاست کلی نظام نمیتواند مبنی بر حذف موسیقی باشد.
مدیر سابق مرکز موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بیان کرد: چطور ممکن است که ما اسناد بالادستی درباره موسیقی داشته باشیم، رسیدگی به عرصه فرهنگ و از آن جمله موسیقی در دوران حیات حضرت امام (س) به صورت سند در شورای عالی انقلاب فرهنگی مکتوب شده باشد و موسیقی در دانشگاههای ما تدریس شود، آن وقت بتوانیم موسیقی را حذف کنیم؟
به عقیده ارجمند مشکل اساسی عقبنشینی و انفعال نهادهای فرهنگی در زمینه موسیقی است و در همین رابطه گفت: امروز همه دستگاههای فرهنگی کشور در یک عقبنشینی محافظهکارانه سعی در پاک کردن صورت مسئله داشتهاند نه برطرف کردن مشکلات. برای همین است که میبینیم شهرداری اعلام میکند که کلاسهای موسیقی تعطیل است و وزارت ارشاد بودجه مرکز موسیقی را به رقم سال 76 تقلیل میدهد و تمام برنامههای اجرایی آن را متوقف میکند. خواهش من این است که مسئولان درعرصه فرهنگ جرأت و جسارت دفاع از موسیقی را داشته باشند به جای اینکه بخواهند دچار عقبنشینی سیاسی یا مصلحت گرایانه شوند.
در طول تاریخ فقها اهالی هنر را رقیب خود میدانستند
در بخش دیگری از نشست «موسیقی و فقه؛ تقابل یا تعامل» دکتر ابوالقاسم حسینی ژرفا در پاسخ به این پرسش که تعامل موسیقی و فقه تا چه حد ممکن است، تصریح کرد: نخستین کاری که باید انجام شود، این است که از سادهکردن بیش از حد این مسئله بپرهیزیم. یکی از بزرگان موسیقی به شاگردان خود میگوید همه این ماجراها قصه رقابت است و مشکل این است که فقیهان در طول تاریخ اهالی هنر را رقیب خود میدانستند و میدانند. قصد من البته نفی این مسئله نیست؛ ولی منحصر دانستن منشأ مناقشات در یک مسئله درست به نظر نمیرسد.
او با اشاره به اینکه برخی افراد این روزها با بن مایه سیاسی وارد بحث فقهی میشوند در حالی که خودشان هم میدانند مخالفتشان با موسیقی مبنای فقهی ندارد، گفت: معتقدم دلیل اینگونه اظهارنظرها بیهویت شدن صورت مسئله است و از طرف دیگر سادهکردن ماجرا از سوی اهالی هنر باعث سیاسیتر شدن ماجرا میشود. تقلیل دادن همه واقعیت مخالفت فقها با موسیقی به مسئله رقابت نوعی مغالطه است. این در حالی است که همانطور که اشاره کردم در مخالفت با موسیقی در طول 900 سال گذشته یک رویکرد برآمده از متن و بطن روایات ایجاد شده و در میان فقها حاکم شده است.
تا گفتوگو نکنیم به گفتمان نمیرسیم
این استاد دانشگاه به محافظهکارانه عمل کردن فقها درباره موسیقی به ارائه مثالی در مورد فتاوای حضرت امام(س) اشاره کرد و توضیح داد: زمانی که امام فتوای حلال بودن شطرنج را اعلام کردند با بازتاب تندی مواجه شدند و برخی علما که نمیخواهم از آنها اسم ببرم حتی به ایشان نامه نوشتند؛ این در حالی است که امام رهبر فقهی و حکومتی بودند. جالب است بدانیم که آقای سیداحمد خمینی چند ماهی بعد از فوت امام(س) مصاحبهای با روزنامه کیهان داشت که در آن اعلام کرد «پدر من تا دو سال پیش از وفاتش در مسائل فقهی تقیه میکرد.» و اگر اشتباه نکنم فتوای شطرنج را هم مطرح میکند.
ژرفابا اشاره به اجرای سرود و نواختن ارگ در حسینیه ارشاد در مقابل حضرت امام(ره)، تصریح کرد: این مسئله بسیار مهمی است، چرا امام به عنوان رهبر فقهی و حکومتی جمهوری اسلامی تقیه میکردند؟ چنین رویدادهایی نمایانگر واقعیت جامعه ماست و نشان میدهد که تا تعامل فکری سازنده میان طرفین پیش نیاید و تا دو طرف همدیگر را متهم کرده و صورت مسئله را تقلیل به مسائل رقابتی و سیاسی بدهند، فضای گفتوگو ایجاد نمیشود و تا گفتوگو نکنیم به گفتمان نمیرسیم.
او در ادامه از اهالی فقه و موسیقی خواست تا گفتوگوی فارغ از سیاست داشته باشند، و افزود: از این تریبون هم از دوستان خودم در حوزه و هم از سرورانم در عرصه موسیقی هنر میخواهم که با یکدیگر گفتوگو کنید. بگذارید ائمه جمعه و وزیر ارشاد کار خودشان را بکنند. تاریخ نشان داده است که اگر عالمان کنار هم بنشینند و در فضایی باز و بهاری و سبز با یکدیگر گفتوگو کنند ما میتوانیم به قرن چهارم بازگردیم؛ دورهای که هم مسلمانان و هم مستشرقان آن را دوران طلایی تمدن اسلامی دانستهاند و دورهای که با تسامح شکل گرفت.
این محقق با اشاره به اینکه اگر فقها و اهالی موسیقی پروای ملاحظات اجتماعی و سیاسی را داشته باشند راه به جایی نمیبرند، گفت: فلان آقا دیروز بوده، امروز هست و فردا هم خواهد بود به دلیل اینکه مناقشات سیاسی همیشه خواهد بود. اما قطار سیاست خالی است و فقط صدا دارد. قطاری که ما میتوانیم سوار آن شویم قطار اندیشه است. معتقدم دستکم ده سال زمان لازم داریم تا با استمرار این گفتوگوها هیج سایهای از سیاست بر سر فرهنگ و هنر باقی نماند.
سایه سنگین سیاست بر فرهنگ مانع تعامل سازنده است
پیروز ارجمند نیز با اشاره به امکانپذیر بودن تعامل میان اهالی موسیقی و فقها اظهارکرد: ما موسیقیدانها بارها اشتیاق خود را برای گفتوگو با فقها نشان دادهایم و در دفعات زیادی سخنگوی اهالی موسیقی در بین علما بودم و میدانم که چنین رویکردی از سوی علما هم وجود دارد. خوشبختانه علما هم خواستار تعامل هستند. اما تا زمانی سیاست بر فرهنگ سایه افکنده باشد نمیتوانیم در فضایی واقع بینانه و بهدور از جریانات سیاسی به نتایجی برسیم. من معتقدم مشکل ما فقها نیستند سیاستمداراناند که با هدف حفظ میز تعابیر و تفاسیر خود را به حیات موسیقی تحمیل میکنند.
این آهنگساز با اشاره به صحبتهای وزیر ارشاد گفت: اینکه آقای جنتی میگویند اهالی موسیقی بروند درس حوزه بخوانند مسئله جدیدی نیست. میتوانم به شما تعداد زیادی کارشناس ارشد موسیقی معرفی کنم که در حال گذراندن دوره طلبگی در حوزه علمیه هستند. بنابراین من فکر میکنم مشکل جای دیگری است.
نگاه حاکمیت به موسیقی حذفی نیست
در پایان جلسه پیروز ارجمند در پاسخ به پرسشی در این باره که چرا مقام معظم رهبری فرمودهاند «ترویج موسیقی جزو اهداف عالیه نظام جمهوری اسلامی نیست» و آیا این مسئله نمیتواند به معنای رویکرد حذفی نسبت به موسیقی باشد، گفت: مسلم است که موسیقی جزو اهداف عالیه نظام نیست، اما مقام معظم رهبری به کرات مباحث مختلفی ازجمله آموزش موسیقی و شنیدن صدای بانوان را بررسی کردهاند و خود این نشان میدهد که بحث ایشان چگونگی موسیقی است نه بود و نبود آن. عنوان موسیقی فاخر برای اولین بار از سوی ایشان استفاده شد.
او افزود: معتقدم سیاستمداران ما رویکرد حاکمیت را بد تعبیر کردهاند؛ وگرنه ایشان به آقای جنتی هم توصیه کرده بودند تلاش کنید موسیقیای را که انسان را از خداوند دور میکند تولید نکنید و موسیقی تولید شده موسیقی مخصوص مجالس لهو و لعب نباشد. بر همین اساس معتقدم نگاه حاکمیت، نگاه حذفی نیست، بلکه اصلاحی است.
به تعبیر حضرت امام(ره) حرمت موسیقی شخصیست
حسینی ژرفا نیز در پاسخ به پرسشی درباره نظر فقها پیرامون برگزاری کنسرت تصریح کرد: قبل از هر چیز باید بدانیم ما درباره موسیقی نباید تعبیر «لعب» را به کار ببریم. تعابیر فقهیای که در موسیقی قابل استفاده هستند عبارتند از «لهو» و «لغو» و «زور». همانطور که آقای ارجمند گفت مرحوم امام و تعدادی دیگر از فقهای معاصر ملاک حرمت در موسیقی را شخصی میدانند. ملاک شخصی در برابر ملاک نوعی قرار دارد. افرادی که گرایش نوعی دارند، معتقدند اگر نوع انسانها براثر شنیدن صدایی و نغمهای دچار انحراف شوند آن ساز و آواز حرام است، اما آنها که مثل امام گرایش شخصی دارند معتقدند انحراف در اثر شنیدن یک موسیقی بستگی به خود فرد دارد. البته خود این هم جای بحث دارد که چرا ملاک اکثریت فقها نوعی است نه شخصی.
او ادامه داد: در آخرین دیداری که خدمت رهبری بودم ایشان تصریح کردند «من سر درسهای خارج موسیقی گفتهام که بایستی روایات غنا را در چارچوب آیات بررسی کرد.» این جمله تاریخی است. این جمله را مقام معظم رهبری به تصریح گفتند و متأسفانه مثل 90 درصد از گزارشهای سخنان ایشان درباره موسیقی که در سایت ایشان منتشر نمیشود، جایی منتشر نشدهاست.
این استاد دانشگاه درباره نظر مقام معظم رهبری درباره جایگاه موسیقی نیز توضیح داد: متأسفانه در هنگامههای سیاسی گاهی لازم است مقام معظم رهبری واکنش نشان دهند. آن اظهارنظر ایشان مبنی بر اینکه «موسیقی جزو اهداف عالیه نظام جمهوری اسلامی نیست» نوعی مانور بود که در واکنش به جریانات دانشگاه در آن سالها مطرح شد. کنه نظر رهبری بسیار روشن است و با اتقان عرض میکنم که ایشان با ترویج موسیقی سالم مخالفتی دارند.
مسئله مهم بود یا نبود موسیقی است
پیروز ارجمند نیز در پاسخ به پرسشی درباره کنسرتها و موانع برگزاری آنها از نظر ائمه جمعه اظهار کرد: کیفیت اجرای کنسرتهای موسیقی در کشور ما شامل سالنهای کنسرت، مخاطب موسیقی و نوع موسیقیای که روی صحنه اجرا میشود، هیچ کدام استاندارد نیست. همه اینها باعث میشود که در برگزاری کنسرتها ناهنجاریهایی ایجاد شود و مستمسک افرادی قرار گیرد که دنبال بهرهبرداریهای سیاسی هستند. وزارت ارشاد مکلف است این بهانه را از دست آقایان بگیرد. من راهحل آن را قبلا هم گفتهام، وزیر ارشاد باید در یک اقدام انقلابی اجرا در سالنهای ورزشی را متوقف نماید.
مدیر سابق مرکز موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با تاکید براینکه حرف ما امروز بود و نبود موسیقی است، بیان کرد: امروز اینجا نشستهام که از صنف خودم دفاع کنم. تمام گزارشهایی که به دفاتر ائمه جمعه میرسد همه مربوط به سالنهای ورزشی است که استاندارد نیستند. اگر برگزاری کنسرت در سالنهای ورزشی تعطیل شود، قطعا سرمایهگذاران خصوصی جذب خواهند شد که سالنهای چند هزارنفری استاندارد در استانهای مختلف بسازند و من به شما اطمینان میدهم آن زمان دیگر آقای علم الهدی نمیگویند: «بروند در هر کنسرتی که خواستند فیلم را بگیرند و بگذارند جلوی مراجع که آنها بگویند که برگزاری کنسرت به این شکل اشکالی ندارد».
تالار وحدت تنها سالن استاندارد موسیقی در کشور است
او در پایان درباره عدم اهتمام نهادهای فرهنگی به ساخت سالنهای استاندارد برای برگزاری کنسرت خاطرنشان کرد: برگزاری کنسرت در ایران مثل تولید پراید است و به جرئت عرض میکنم همه کنسرتهای ما به جز کنسرتهایی که در تالار وحدت اجرا میشود غیراستاندارد است. شهرداری تهران در سال گذشته دهها سالن برای برگزاری تئاتر ساخته است در حالی که حتی یک سالن برای اجرای کنسرت نمیسازند. تنها سالن استاندارد برای برگزاری کنسرت یعنی تالار وحدت 80 درصد در اختیار تئاتر است. در تهران هر شب 110 تئاتر روی صحنه میرود و در برخی از آنها تعداد بازیگران از تماشاگران بیشتر است. همه اینها وقتی جالب میشود که بدانیم بودجه شهرداری تهران پنج برابر وزارت فرهنگ و ارشاد است ولی هیچ سالنی برای برگزاری کنسرت نمیسازد.