اختلاف میان ناشران خصوصی و دولتی در میزان خرید/ ارشاد از کدام ناشران کتاب می‌خرد؟
مهرزاد دانش می‌گوید تعیین استفاده از درصد تخفیف‌های متفاوت برای ناشران دولتی و خصوصی می‌تواند عدالت در روند خرید کتاب ارشاد از ناشران را بهبود ببخشد.
مهرزاد دانش (دبیر هیات انتخاب و خرید کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) در گفت‌وگو با خبرنگار ایلنا، در توضیح چگونگی انتخاب اعضای هیئت خرید کتاب گفت: چه در زمانی که آیین‌نامه سابق جاری بود و چه بعد از اعمال تغییراتی در آیین‌نامه و اجرای آیین‌نامه جدید که شکل و شمایل به‌روزتری به خود گرفته است، پیش‌بینی شده که از قشرهای مختلف در هیات خرید و انتخاب کتاب حضور داشته باشند. داورانی که کتابها را بررسی و انتخاب می‌کنند ترکیبی هستند از برخی از مدیران ارشاد و برخی از چهره‌های حقیقی که در حوزه قلم و نشر فعالیت می‌کنند.
او درباره فاکتورهایی که در انتخاب و خرید کتابها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند نیز گفت: نوبت محدود برای ارائه اثر برای ناشر در آیین‌نامه انتخاب کتاب درنظر گرفته نشده است و آنچه در روند بررسی‌ها مدنظر قرار می‌گیرد کیفیت کتاب و محتوای آن است. حتی اینکه چه نویسنده‌ای کتاب را نوشته و کدام ناشر کار را چاپ کرده است؛ در مراتب بعدی شانس انتخاب شدن قرار می‌گیرد. البته یکسری محدودیت‌های مالی و بودجه‌ای متناسب با سیاست‌های وزارت ارشاد و هیات خرید کتاب وجود دارد اما اینکه ناشر یا کتابی را محدود کنیم که از شما در این حجم و تعداد کتاب خریداری میکنیم خیر.
فاکتورهای اصلی انتخاب کتابها برای خرید توسط ارشاد
دبیر هیات انتخاب و خرید کتاب افزود: تنها شرط و محدویتی که برای دریافت کتاب از ناشران داریم یکی نوبت چاپ است که حتماً نوبت چاپ اول باشد و دوم اینکه مربوط به دو سال اخیر باشد یعنی مثلاً برای سال 94 و 95 باشد و در جلسات جدید حتی کتاب‌های چاپ اول سال 93 را نیز قبول نمی‌کنیم. درثانی کتابها نباید بار کمک آموزشی و درسی داشته باشد بقیه موارد و هر تعداد کتاب که در اختیار هیات قرار بدهند؛ مورد بررسی قرار می‌گیرد. البته از یک عنوان کتاب چندین بار خرید صورت نمی‌گیرد.
دانش سپس یادآور شد: روال کار به این صورت است که هر ناشری که مایل باشد تا کتاب‌هایش در هیات خرید و انتخاب کتاب مورد بررسی قرار بگیرد در هر زمان از ساعات اداری که می‌تواند به دبیرخانه هیات مراجعه کند و کتاب‌هایی که مطابق با آیین‌نامه هیات انتخاب و خرید کتاب است را برای قرار گرفتن در لیست بررسی‌ها ارائه می‌دهد. بعد از تحویل گرفتن کتابها در اولین جلسه‌ای که تشکیل می‌شود، داورها و کارشناسان ما کتابها را بررسی کرده و آن دسته از آثاری که برای ارائه مناسب تشخیص داده می‌شوند را در لیست خرید این نوبت جای می‌دهند. اسامی کتاب‌های انتخاب شده در هر مصوبه نیز روی پایگاه اینترنتی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در دسترس عموم قرار می‌گیرد. پس یعنی ممکن است یک ناشر یا ناشرانی در چند نوبت کتاب‌های خود را برای قرار گرفتن در لیست هیأت خرید و انتخاب ثبت‌نام کنند و بسته به کیفیت کتابها می‌توانند در این لیست قرار بگیرند.
کیفیت چاپ و محتوا در تعیین تعداد نسخه‌ها خریداری شده موثر است
او همچنین در تشریح چگونگی تعیین نسخه‌هایی که از یک کتاب خریداری می‌شود؛ بیان کرد: بخشی از روند تعیین تعداد نسخه‌هایی که از هر کتاب خریداری می‌شوند به بودجه‌های خود ارشاد و هیات خرید کتاب مربوط می‌شود. ممکن است کتابی نفیس و گرانقیمت باشد و بودجه به ما این امکان را ندهد تا از آن کتاب در نسخه‌های تعداد بالا خریداری کنیم. البته این کتابها معمولا بیشتر مناسبات اهدایی پیدا می‌کند و شاید مناسب نگهداری در کتابخانه‌ها هم نباشد. از این قبیل کتابها تعداد نسخه‌های کمتری خریداری می‌شود . یا فرضا بررسی میکنیم که فلان کتاب در کدام حوزه‌های کتابخانه‌ای می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. آیا کتاب تخصصی است؟ آیا عمومی است؟ و آیا ویژه کودکان و نوجوانان است؟ یا مثلا کتاب مذهبی آیا ویژه مخاطب عام نوشته شده یا تخصصی است؟
دبیر هیات انتخاب و خرید کتاب به نقشی که کانون مساجد در بالا رفتن تعداد نسخه‌های خریداری شده از برخی کتابها داشته نیز گریزی زد و گفت: ما پیش از این بحث مساجد را هم داشته‌ایم یعنی دوستانی به نمایندگی از کانون فرهنگی مساجد می‌آمدند و کتاب انتخاب می‌کردند و برخی از تیراژهایی که در تعداد بالا خریداری شده ناشی از همین مسئله بود که دوستان کانون فرهنگی مساجد نیز به آن کتاب اقبال نشان دادند و برای خرید انتخاب کردند. البته این اصلا به این معنی نیست که ما از یک ناشر بیشتر خرید می‌کردیم یا اقبال بیشتری نسبت به آن نشان می‌دادیم. بارها اتفاق افتاده که حتی ناشرینی که ممکن است جزو ناشران سرشناس و شناخته شده نباشند به دلیل کیفیت کتاب‌های متنوعی از آنها خریداری شده باشد یا برعکس. به عبارتی دیگر، یک تصمیم از پیش تعیین شده وجود ندارد که از فلان ناشر کمتر کتاب خریداری شود یا از فلان ناشر بیشتر کتاب خریداری شود.
دانش اضافه کرد: از سویی دیگر تعداد نسخه‌های خریداری شده نیز به میزان کیفیت کتاب هم بستگی دارد. ممکن است کتابی موضوع خوبی داشته باشد اما از نظر کیفیت چاپ آنقدر قوی نباشد از این کتابها در تعداد نسخه‌های پایین خریداری می‌شود. به عبارت دیگر تعیین نسخه‌های خریداری شده به عوامل متعددی بستگی دارد و شاخص‌های ثابتی نمی‌توان برای آن درنظر گرفت که مثلا از کتاب‌های فلان حوزه در تیراژ بالا یا حوزه‌های دیگر در تیراژ پایین خریداری می‌شود. کیفیت کتاب، میزان کاربردی بودن کتاب، تخصصی بودن یا عمومی بودن محتوای کتاب، قیمت کتاب و غیره برخی از عوامل دخیل در تعیین نسخه‌های خریداری شده است.
کتاب‌های خریداری شده توسط ارشاد کجاست؟
او در توضیح سرانجام و مقصد کتاب‌های خریداری شده نیز اظهار داشت: کتاب‌هایی که در هیات خرید انتخاب می‌شود و ما اسامی آنها در اعلامیه‌ای روی سایت قرار می‌دهیم بعد از اینکه مناسبات مربوط به حواله آنها انجام شد، توسط ناشر به انبار کتاب هیات فرستاده می‌شوند. در انبار این کتابها تفکیک می‌شوند و در اولین اولویت نمایندگان ادارات کل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها می‌آیند و از میان این کتابها براساس میزان بودجه‌ای استان خود انتخاب می‌کنند. در این گروه استانی بر استان دیگری ارجحیت ندارد و میزان بودجه‌ها نیز معمولا براساس وسعت استان، میزان جمعیت، تعداد کتابخانه‌ها، مدارس و دانشگاه‌ها تعیین می‌شود. بعد از انتقال این کتابها به استان‌ها، آنها توسط ادارات کل به شهرستان‌های مختلف استان مذکور نیز ارسال می‌شوند.
این مدیر فرهنگی ادامه داد: ممکن است با برخی از موسسات و سازمان‌ها توافق‌نامه‌ای داشته باشیم و براساس همین توافق‌نامه تعدادی کتاب در اختیار آنها قرار می‌دهیم. آموزش و پرورش، کتابخانه‌های دانشگاه‌های کشور، سازمان زندان‌ها، قطار رجا و ... برخی از این سازمان‌ها هستند. در واقع مقصد کتاب‌های خریداری شده در قالب 3 گروه تقسیم‌بندی می‌شوند. اول ادارات کل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها. دوم موسساتی که با وزارت ارشاد تفاهم‌نامه امضا کردند و سوم اگر به صورت پراکنده کتابخانه یا دانشگاهی یا موسسه مردم‌نهادی درخواست کتاب داشته باشد به معاونت فرهنگی نامه می‌نویسند و در صورت مقتضی در این رابطه دستور صادر می‌شود که چه تعداد عنوان کتاب و چه نسخه‌هایی به سازمان مذکور تحویل داده شود.
تسویه حساب با ناشران، تنها در چند ماه
دانش سپس درباره‌ی روند تسویه حساب با ناشرانی که از آنها کتاب خریداری می‌شود، تصریح کرد: وقتی کتابی انتخاب می‌شود در لیست نهایی مصوبه جلسه درج می‌گردد و لیست مذکور نیز روی پایگاه اینترنتی معاونت فرهنگی قرار می‌گیرد. دوستان ناشر نیز وقتی از حضور کتابش در لیست خرید اطلاع پیدا می‌کنند به ما مراجعه کرده و حواله‌ای تحویل می‌گیرند. پس از آن براساس این حواله خرید کتابها را به انبار هیات انتخاب و خرید کتاب می‌برند و یک رسید به ناشر داده می‌شود. نهایتا این رسید به همراه تعداد دیگری از مدارک متقضی که روی سایت نیز قرار دارد به قسمت صدور مالی معاونت فرهنگی ارجاع داده می‌شود تا تصفیه حساب مالی با ناشر صورت بگیرد. پرداخت مناسبات مالی هم معمولا بیشتر از چند ماه به تعویق نمی‌افتد. این کتابها نیز معمولا با 30 درصد تخفیف از ناشران خریداری می‌شود.
او سپس درباره میزان بودجه‌ای که برای تصویب لیست نهایی هر جلسه هئیت خرید و انتخاب کتاب در نظر گرفته می‌شود، گفت: سیاست‌های تخصیص اعتبار برای جلسات انتخاب کتاب متغییر است. گاهی پیش می‌آید که بودجه به شدت محدود و منقبض است و ما مجبور می‌شویم یک سقف مشخص برای مصوبات جلسه در نظر بگیریم. گاهی هم تنها براساس بودجه سالانه‌ای که برای انتخاب و خرید کتاب لحاظ شده به صورت تخمینی برای جلسات مختلف که طی سال برگزار می‌شود اعتباری را در نظر می‌گیریم تا بعداً هزینه‌ها از این مبلغ سرریز نکند.
نمی‌توان کتابخانه‌ها را از داشتن کتاب‌های خوب ناشران عمومی محروم کرد/ تفاوت درصد تخفیف از ناشران دولتی و خصوصی برای عدالت بیشتر
دبیر هیات انتخاب و خرید کتاب همچنین در پاسخ به برخی انتقادها نسبت به عدم خرید عادلانه از ناشران دولتی و خصوصی متذکر شد: اولا، گلایه‌ها و انتقادها باید به صورت مصداقی عنوان شود تا بتوانیم پیگیری کنیم و به شکل کلی نمی‌پذیرم که چنین سیاستی در هیات خرید و انتخاب کتاب لحاظ می‌شود. نکته دوم هم اینکه هدف ازتشکیل هیات خرید و انتخاب کتاب تنها کمک به ناشران نیست. یک هدف دیگر ما کمک به تجهیز کردن منابع کتابخانه‌ای کتابخانه‌های سراسر کشور است. ما نمی‌توانیم کتابخانه‌ها را از کتاب‌های خوبی که ناشران دولتی یا نیمه خصوصی منتشر می‌کنند محروم کنیم. به هرحال در رزومه کاری نشر دولتی و نیمه خصوصی کتاب‌های بسیار خوبی وجود داشته و دارد.
دانش افزود: علاوه بر این‌ها بسیاری از ناشران دولتی تاکید دارند که قسمت انتشاراتی نهاد دولتی مذکور جزو قسمت‌های مستقل و خودگردان نسبت به فعالیت‌های فرهنگی نهادی است که انتشارات به نوعی به آن وابسته است. یعنی بودجه‌های انتشارات‌های دولتی نیز معطوف به بودجه‌های دولتی نیستند و در واقع به شکل خصوصی در داخل نهاد دولتی اداره می‌شوند. فارغ از این و با همه این احوال سعی شده در آیین‌نامه جدید توجه بیشتری به این موضوع داشته باشیم و این گلایه‌ها جزو چالش‌های هیات انتخاب و خرید کتاب نیز هست.
او به برخی از راه‌حل‌هایی که برای رعایت عدالت بیشتر در خرید کتاب از ناشران دولتی و خصوصی پیشنهاد شده‌اند نیز اشاره و بیان کرد: راه‌‌حل‌های مختلفی نیز برای رعایت عدالت در خرید از ناشران دولتی و خصوصی در حال بررسی است. قرار است انشاالله یکی از این راه‌حل ها انتخاب شود و در شیوه‌نامه‌هایی که به همین منظور تدارک دیده می‌شود درج کنیم. به عنوان مثال یک پیشنهاد این است که درصد تخفیف‌ها برای ناشران دولتی و خصوصی متفاوت لحاظ شود. یعنی تخفیفی که از ناشر دولتی می‌گیریم بیشتر از تخفیفی باشد که از ناشر خصوصی می‌گیریم. این راه‌حلی است که کمک می‌کند مخاطبان کتابخانه‌ای خود را نیز از کتاب‌های خوبی که توسط انتشارات دولتی منتشر می‌شوند محروم نکنیم. اساساً حذف ناشران دولتی از چرخه هیات انتخاب و خرید کتاب صحیح نیست.
تسویه‌حساب با ناشران حاضر در نمایشگاه تا پایان خرداد
این مدیر فرهنگی همچنین از اتمام فرآیند تسویه با ناشران حاضر در نمایشگاه که از آنها کتاب خریداری شده؛ خبر داد و گفت: بحث انتخاب و خرید کتاب از ناشران حاضر در نمایشگاه تقریباً یک هفته مانده به شروع نمایشگاه سیاستگذاری شد. در این فاصله زمانی محدود ما تمام تلاشمان را کردیم حداکثر امکانات را بگیریم تا خرید کتاب از ناشران حاضر در نمایشگاه به بهترین نحو صورت بگیرد. منتها طبیعی است که تنها 10 روز برای راه‌اندازی و اجرای فعالیتی که دست‌کم نیاز به دو ماه زمان دارد زمان کافی نبوده است و ممکن است یکسری نواقص و کاستی‌هایی در کار به دلیل همین محدودیت زمانی مشاهده شود. با این حال تقریباً تمام از ناشران خصوصی که در نمایشگاه حضور داشتند بر مبنای همان فرمول هزینه اجاره بهای غرفه کتاب خریداری شده است. حواله‌نویسی برای تسویه حساب با ناشران مذکور نیز همچنان و با وجود اینکه چند هفته‌ای از زمان برگزاری نمایشگاه می‌گذرد؛ ادامه دارد. امیدواریم هفته آینده بتوانیم کار را تمام شده تلقی بکنیم و بر طبق اطلاعیه‌ای اعلام کنیم تا ناشران باقیمانده نیز بیایند و حواله‌های خود را تحویل بگیرند و مناسبات مربوط به تحویل و ارسال کتاب نیز تمام شود.
به فکر کاهش هزینه ایاب و ذهاب کتابها تا انبار هستیم
دبیر هیات انتخاب و خرید کتاب با اذعان به بالان برودن هزینه ارسال کتاب به انبار ارشاد در برخی موارد تاکید کرد: برخی از دوستان معتقدند که هزینه ایاب و ذهاب جهت رساندن کتاب‌های انتخاب شده به انبار با توجه به محدودیت عناوین و نسخه‌های خریداری شده برایشان صرف نمی‌کند و احتمالا هم حق هم دارند. به همین دلیل ما با دوستان موسسه نمایشگاه‌ها صحبت کرده‌ایم تا راه‌حلی برای این مسئله نیز پیدا شود. در واقع ما این حق را به ناشران مذکور می‌دهیم که چنین دغدغه‌ای داشته باشند و ما در حال رایزنی برای یافتن راه حل کاهش هزینه‌ها ی ارسال کتاب به انبار هستیم.
ارزیابی کتابها توسط داوران تخصصی
دانش تعیین چهار کارگروه مجزای کودک، علوم انسانی و عمومی، مذهبی و دینی و ادبیات و هنر برای ارزیابی کتابها جهت خرید را یکی از نکات مثبت آیین‌نامه جدید دانست و یادآور شد: در آیین‌نامه قبلی یک گروه واحد وجود داشت که تمام کتاب‌های حوزه‌های مختلف را بررسی و ارزیابی می‌کرد. به نظر می‌رسید که این سیستم نقص دارد و در عین اینکه داورها کار خود را با دقت انجام می‌دادند ولی این فرآیند انتخاب کتاب به نظر می‌رسید که باعث اجحاف به برخی موضوعات شود و مثلاً برخی از کتابها به خوبی دیده نشوند. بعد از رایزنی‌های مختلف سعی شد این موضوع در آیین‌نامه جدید حل شود. بر طبق آیین‌نامه فعلی چهار گروه کودک، علوم انسانی و عمومی، مذهبی و دینی و ادبیات و هنر پیش‌بینی شده است. کتاب‌های ارسال شده نیز به تفکیک موضوع و محتوا در اختیار داوران این چهار گروه قرار می‌گیرد و هر گروه کتاب‌های متناسب با حوزه بررسی خود را ارزیابی می‌کند. به نظر می‌رسد با این روش کتابها با دقت و عدالت بیشتری در لیست خرید قرار می‌گیرد. در زمان بررسی و انتخاب کتابها نیز صرفه‌جویی می‌شود.