مهمترین مسئله‌ی دوران مدرن، مواجهه با یک دیگری است
همایش خویش‌کاوی ایرانیان در دوران‌مدرن به مناسبت پنجاهمین سالگرد انتشار کتاب خلقیات ما ایران از محمدعلی جمالزاده عصر امروز در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، آرمین امیر (دبیر همایش خویش‌کاوی ایرانیان در دوران‌مدرن) در ابتدای همایش پنجاهمین سالگرد انتشار کتاب خلقیات ما ایرانیان از مرحوم محمدعلی جمالزاده گفت: همایش امروز دومین همایش از سلسله همایش‌های منش ملی ایرانیان به حساب می‌آید. ایده این نشست نیز از دل برنامه‌ای به نام «میز فرهنگ و منش ایرانی» که یکسال و نیم است در پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات تاسیس شده، نشأت می‌گیرد. در این نشست‌ها ما به دنبال یافتن پاسخ پرسش‌هایی نظیر اینکه ما ایرانیان که هستیم و چه خلقیاتی داریم و این خلقیات چگونه ساخته و پرداخته شده است، هستیم.
آرمین امیر اضافه کرد: مرحوم جمالزاده با اثری مثل «خلقیات ما ایرانیان» نقطه‌ی عطفی در پرداخت به منش ایرانی به حساب می‌آید چراکه قبل از آن بررسی و پژوهش در حوزه خلقیات جامعه‌ی ایرانی تنها به‌صورت پراکنده آن هم عموما توسط دیپلمات‌ها و مسافران سایر کشورها انجام می‌شد. در واقع «خلقیات ما ایرانیان» نخستین کتابی است که یک ایرانی درباره ویژگی‌ها و خلقیات جامعه خود نوشته است. با این وجود بجز 4 صفحه از این کتاب 120 صفحه‌ای که توسط خود جمالزاده نوشته شده؛ مابقی اطلاعات به شکلی از دیگران نقل و قول می‌شود.
دبیر همایش خویش‌کاوی ایرانیان در دوران مدرن با تاکید بر اینکه پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات برپایی چنین نشست‌ها را وظیفه خود می‌داند؛ گفت: کتاب محمدعلی جمالزاده سرآغازی شد که پس از آن پژوهش‌های افرادی همچون نراقی، قاضی‌مرادی، سریع‌القلم، رضاقلی و غیره در رابطه با خلقیات ایرانی پژوهش ارائه کنند.
مقصود فراست‌خواه در ادامه‌ی پنل اول این همایش به ارائه نکاتی از مقاله خود تحت عنوان «تامل در شاخص است»، به مطالعات جهانیِ مربوط به صفات ملت‌ها پرداخت و اظهار داشت: مهمترین مسئله‌ی دوران مدرن برای ما مواجهه با یک دیگری بود. مواجهه‌ای که سبب شد خودمان برای خودمان بحث‌برانگیز شویم. متن‌هایی که در ژانر خلقیات ایرانی تولید شده در واقع ناشی از مسئله‌ی مواجه‌ی خودمان با یک دیگر بود.
فراست‌خواه سپس به مهجوریت‌ها و نارسایی‌هایی که در حوزه پژوهش خلقیات ایرانی با آن مواجه هستیم؛ اشاره کرد و گفت: بسیاری از این پژوهش‌ها به گفتمان خاص مسلط است. مثلا پارادایم شرق‌شناسی که در ساخته‌ی اجتماعی به حساب می‌آید نه جغرافیایی؛ بر این پژوهش‌ها سایه انداخت. همچنین مفهوم عقب‌ماندگی و معرفت‌شناسی و ذات‌آوریِ مبهم، از دیگر اشکالات پژوهش خواهند بود.
خالق کتاب ما ایرانیان افزود: از دیگر مشکلات رشد در حوزه‌ی خلقیات ایرانی این است که تازه‌های نظری و سنجه‌های دقیق علمی نداشتیم و بسیاری از این متون، دعاوی دانش و وجاهتی دارند که ابزار لازم برای اندازه‌گیری آن را نداشتند. همچنین بسیاری از دعاوی مطرح شده در این پژوهش‌ها مقایسه‌پذیر نیستند. یا نهایتاً تنها عبارات و گزاره‌هایی کلی را به مخاطب عرضه می‌کنند.
فراست‌خواه یادآور شد: در بیشتر این پژوهش‌ها مشخص نیست که مشکلات مطرح شده تا چه حد و در چه بازه‌های زمانی بیشتر وجود داشته و چه تغییراتی کرده است. نبودِ دقت‌های کمی، امکان تعمیم‌پذیری این پژوهش‌ها را نیز به شدت کاهش می‌دهد. در واقع بسیاری از این پژوهش‌ها مثل یک عکس، تنها ناظر به یک لحظه هستند و ما هیچ فیلمی که یک دوره مشخص از خلقیات ایرانی و چکونگیِ آن را بررسی کند؛ نداریم. پس منطق و توضیح روشنی درباره‌ی چرایی آنها به دست نمی‌آید.
فراست‌خواه در بخش دیگری از سخنانش با مقایسه آماری برخی شاخص‌های خلقیات ملت‌ها تاکید کرد: فاصله‌ی ما در پژوهش‌های جهانی حوزه خلقیات ملت‌ها زیاد است و باید اصلاح سنج‌ها به این آمارها نزدیک شویم. چرا که پژوهش‌های موفق در این حوزه هم در سیاستگذاری اجتماعی هم در حکمرانی خوب در دیپلماسی کارآمد و حتی فعالیت‌های مدنی تاثیرگذار است.
این پژوهشگر و جامعه‌شناس با ارائه 7 خصوصیت فرهنگی از زبان شوارتز گفت: در برخی ملت‌ها فاصله‌ی قدرت به رسمیت شناخته می‌شود و در برخی از دیگر از فرهنگ‌ها خیر. به عنوان مثال در ایران وجود سلسله‌مراتب، یک ارزش فرهنگی شده است. خطرناپذیری و خودفردگرایی به شکل خاص ایرانی نیز نسبت به سایر فرهنگ‌ها، در ما بالاتر است. همچنین جهت‌گیری درازمدت، ظاهرا در فرهنگ ایرانی چندان جایی ندارد و ما به‌جای اینکه در اقدامات خود به دو سال بعد فکر کنیم تنها لحظه و دم را غنیمت می‌شناسیم. مقایسه این شاخص‌ها با کشورهای هم‌کیشی مثل ترکیه و مالزی نیز نشان می‌دهد در شاخص‌های فردگرایی از هر دو این کشور بالاتر و در بحث جهت‌گیریِ درازمدت پایین‌تر هستیم.
فراست‌خواه تاکید کرد: در فرهنگ و خلقیات ایرانی سنجه‌ای به نام امید وجود دارد که نشان می‌دهد ما ملتی پیشرفت‌خواه هستیم و جهت‌گیری موفق شدن برای ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد به عبارت دیگر «زندگی جاری است» برای ایرانیان تنها یک شعر نیست و امید و میل پیشرفت همچنان در جامعه ایرانی وجود دارد.
محمدرضا جوادی یگانه (مدیر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) نیز در سخنانی کتاب حاجی بابا را یکی از مهمترین کتاب‌ها در حوزه خلقیات ایرانی معرفی کرد و گفت: حاجی‌بابا که مجموعه دوجلدی منتشر شده در سال‌های 1824 و 1827 توسط جیمز موریه انگلیسی یکی از مهمترین کتاب‌ها در حوزه خلقیات جامعه ایرانی به حساب می‌آید چراکه در این کتاب تمامی طبقات اجتماعی به نوعی دیده می‌شود. در دوره قاجار نیز بسیاری به مستشاران خارجی توصیه می‌کردند اگر می‌خواهید با خلقیات ایرانیان آشنا شوید کتاب حاجی بابا را بخوانید. یک نسخه از این کتاب حتی در کتابخانه‌ی رضاشاه نیز وجود دارد.
جوادی یگانه سپس با طرح این سوال که می‌دانیم حاجی‌بابا یکی از منفی‌ترین نگاه‌ها به جامعه ایرانی را ابراز می‌کند اما چرا همچنان هم مورد توجه ایرانیان قرار دارد؛ گفت: هر چند سعید نفیسی و مصطفی مینوی می‌گوید این کتاب ترجمه نیست و تالیف است چراکه یک انگلیسی نمی‌تواند به این دقت ایرانیان را ثبت و درک کند، اما جیمز موریه از آنجاکه به‌طور مدام با میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی مراوده داشته چنین نگارش منفی‌ای از خلقیات ایرانی از سوی او چندان عجیب نیست. بالاخره میرزا ابوالحسن خان ایلچی یکی از منفی‌ترین شخصیت‌های دوره خود بوده است. درحال حاضر هم خود ما مجموعه‌ای از صفات ناشایست را تحت عنوان «ایرونی بازی» نسبت می‌دهیم. ظاهرا خودمان هم می‌خواهیم به طور ناخودآگاه با مسخره کردن و عقده‌گشایی از خود، یکجور تذهیب و پاکی بر خود تحمیل کنیم.
همچنین آزاد ارمکی نیز در این نشست عنوان کرد: عنوان این همایش پیشکاوی ایرانیان در دنیای مدرن است، آن هم به بهانه پنجاهمین سالگرد انتشار کتاب جمالزاده ولی باید توجه داشت جمالزاده اندیشمندی متعلق به بخش کمی از دنیای مدرن ایرانی است. دنیای مدرن و نظام معاصرتر ما شاهد اتفاقات عمیق تر و عجیب‌تر در نظام اجتماعی خود بوده و دو انقلاب بزرگ مشروطه و انقلاب اسلامی را پشت سرگذاشته و در سه - چهار دهه اخیر نیز کلیت تاریخ اجتماعی ایران حوادث زیاد و متکثر و بعضا متضادی را شاهد بوده است.
آزاد ارمکی افزود: وقتی از پیشکاوی در دنیای مدرن صحبت می‌کنیم قبل از هر چیز باید مشخص شود منظور ما از مدرن فضای 4 دهه اخیر است و دید گسترده‌تری به زمان داریم و مثلا 500 ساله اخیر از پیدایش صفویه را مدرن می‌دانیم. اینها هر کدام مباحث و داوری‌های متفاوتی خواهد داد.
این جامعه‌شناس سپس با اشاره به زندگی نسبتا طولانی جمالزاده یادآور شد: جمالزاده در عمر طولانی‌مدت خود که بخش زیادی از آن را نیز با فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی درگیر بوده، مسلما شاهد بخش قابل‌توجهی از اتفاقات معاصر نیز بوده اما حضور در سه - چهار دهه اخیر بسیار کمتر از قبل بود پس دنیای مدرن او گزینش شده است و اساسا نزاع با جلال ال احمد بر سر فرهنگ ایرانی از همین جا ناشی می شود .
وی ادامه داد: به نظر من در خانه اساتید در ادبیات اجتماعی ایران به ویژه در قبال خلقیات به ایرانی وجود دارد کتاب خلقیات ما جلال‌زاده نیز مثل غرب‌زدگی جلال ال‌احمد یک بدبینی و نوامیدی را در جامعه ایجاد می‌کند و حتی ما را به مکان دورتر از پیشکاوی فرهنگ ایران پرت می‌کند .تصویری که جمالزاده و آل‌احمد به جامعه ایرانی می‌دهند در بهترین حالت مختص جامعه روشنفکران خواهد بود و ما را به جامعه جهانی ایرانی متصل نمی کند و پاسخ برای این پرسش مهم که ایرانی چیست ارایه نمی‌دهد.
این استاد دانشگاه سپس اضافه کرد: رویکردها و نگاه‌هایی که با آثار جمالزاده و آل‌احمد به جامعه ایرانی آغاز شد ما را به یک درک عمیق و اساسی از خلقیات ایرانیان نمی رساند و تنها در سطح باقی می‌مانیم.
کتاب جمالزاده در سال 1345 و بعد از تجربه مشروطه نوشته شده اما در این اثر یک اشاره‌ای به تاثیر این اتفاق مهم و خلقیات ایرانیان نمی‌شود شاید او در مقاله و سخنانی جدایی در این‌باره صحبت کرده باشد که چنین بوده اما در کتابی که داعیه بررسی خلقیات ایرانی را دارد حتما باید به این نکته اشاره می‌شد.
ارمکی سپس این سوال را مطرح کرد که چرا شخصیت تراز اول فرهنگ وتفکر مثل جمالزاده در تعریف اثر خود دچار گرفتاری می‌شود، پاسخ داد: همانطور که بسیاری از نویسندگان آثار جامعه محور امروز تخصص و نگاه درستی به تالیف این آثار ندارند تالیف کتاب بارویکرد خلقیات ایرانیان نیز کار جمالزاده نبوده آثار جامعه‌محور امروز تنها ما را با سوالی مبهم و ناتمام باقی می‌گذارد چون شروع آن غلط بوده و راه شناخت پیدا نشده، پس ما باید با یاس و ناامیدی نسبت به جامعه خود مواجه می‌شویم و منتظریم شاید کسی از بیرون بهتر و دقیق‌تر ما را نقد کند.
وی یادآور شد: چرا باید منتظر باشیم اول ادوارد بروان درباره تاثیر مشروطه در خلقیات جامعه ایرانی بنویسد و بعد ما به سراغ او برویم یا چرا اگر میشل فوکو از انقلاب اسلامی نمی‌نوشت ما نیز بعد جامعه شناسانه آن را رها می‌کردیم آثار خلقیات پژوه داخلی مدام اصرار دارند ما جامعه‌ای باز تولید کننده استعداد هستیم و همین مساله جامعه را در رخوت نگاه می‌دارد. این جامعه شناسنان هستند که وظیفه اصلی برای اصلاح تالیفات در حوزه خلقیات ایرانی را برعهده دارند و باید در این مسیر تلاش کنیم. سید حسین مجتهدی و آریان امیر نیز در قسمت‌های مراسم مقالات خود را ارایه دادند.