مفاهیم و اطلاعات ارائه‌شده توسط اصطلاح‌نامه‌نویسان یکدست نیست
نشست «دریچه‌ای رو به آگاهی؛ نقش اصطلاح‌نامه‌ها در ذخیره و بازیابی اطلاعات» دیروز (شنبه 7 آذر) با حضور سیدمجتبی حسینی (مدیرعامل موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک) در تالار همایش‌های این موسسه برگزار شد.
به گزارش ایلنا، کامران فانی (نویسنده، مترجم و نسخه‌پژوه) گفت: مشکل اصطلاح‌نامه‌ها برخلاف سرعنوان‌ها این است که بسیار متنوع و متعددند که البته قابل درک و پذیرش است. اشکال دیگر در یکدست نبودن مفاهیم و اطلاعات ارائه‌شده توسط اصطلاح‌نامه‌نویسان است.
فانی همچنین در سخنرانی خود که به نقطه‌نظرها و تجربه‌هایش در حوزه تخصصی اصطلاح‌نامه‌ها به ویژه تدوین سرعنوان‌های موضوعی اختصاص داشت، خاطرنشان کرد: تا پیش از سرعنوان‌نویسی موضوعی فارسی به همت خانم پوران‌دخت سلطانی، چیزی جز نام کتاب‌ها و برخی اطلاعات کلی برای بازیابی وجود نداشت. از همان زمان ضرورت وجود چنین امکانی به خوبی درک و تلاش‌ها برای پاگیری آن آغاز شد.
این نویسنده، مترجم و نسخه‌پژوه در ادامه اظهار داشت: این شاید بزرگ‌ترین دستاورد کتابداری نوین ایران در نسل نخست آن باشد که نتیجه آن، گردآوری بیش از 100 هزار عنوان بود.
فانی خاطرنشان کرد: اما مشکل اصلی که امروزه گریبان‌گیر شده است کاسته شدن از کیفیت در برابر رشد کمیت‌هاست که هر دو بستر اصطلاح‌نامه‌نویسی و سرعنوان‌نویسی را دربرمی‌گیرد.
به تعبیر این مدرس کتابداری، هنگامی که به منابع اطلاعاتی موضوع غلط یا ناقص داده شود، نتیجه درستی هم به دست نخواهد آمد. مراجعه‌کننده به اطلاعات شناسنامه‌دار باید بتواند به مطالب مورد نظر خود با سرعت و آسانی دسترسی یابد.
این نسخه‌پژوه یادآور شد: مساله سرعت تا اندازه زیادی حل شده، اما مساله آسانی و درستی در یافته‌ها به معضلی جدی تبدیل شده است. در حوزه کودکان البته اوضاع بهتر است، همچنین در حوزه دانش‌های پایه و تجربی به واسطه وضعیت مشخص و ملموس بودن حوزه مورد مطالعه کارهایی موفق‌تر انجام شده است، اما هرچه مفاهیم و موضوع‌ها انتزاعی‌تر می‌شود، اوضاع هم چندان به‌سامان به نظر نمی‌رسد.
فریبرز خسروی (معاون پژوهش، برنامه‌ریزی و فناوری سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و تدوین‌گر اصطلاح‌نامه فرهنگی اصفا)، به عنوان سخنران بعدی مطالبی در زمینه اصطلاح‌نامه‌ها بیان کرد.
او با طرح این پرسش که مشکل اصطلاح‌نامه‌های موجود در ایران چیست، پاسخ داد: جامعه فرهنگی ایران شبیه دیگر اجزای آن به آسیب مدگرایی دچار شده و تدوین اصطلاح‌نامه‌ها هم از این آسیب دور نمانده است.
وی افزود: سازمان‌ها بدون توجه به این که اصطلاح‌نامه‌ها باید برایشان کارآمدی و ضرورت داشته باشد، بخشی از زمان، دارایی و توان نیروی انسانی خود را برای تدوین اصطلاح‌نامه‌های ناموجه صرف می‌کنند.
به تعبیر خسروی، اشکال دوم اصطلاح‌نامه‌های موجود، به موضوع توانایی زنده ماندن و طول عمر آن‌ها بازمی‌گردد: بیش‌تر اصطلاح‌نامه‌ها اکنون در فاصله دو ماه، به پایان دوران حیات خود می‌رسند و با توجه به این که زایش واژگان بسیار سریع صورت می‌گیرد و این اصطلاح‌نامه‌ها هم باید متناسب با این تولید به‌روزرسانی شوند، وگرنه به قدر کفایت پاسخ‌گو نخواهند بود.
معاون پژوهش، برنامه‌ریزی و فناوری سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران یادآور شد: دیگر موضوع جدی این است که برای تدوین اصطلاح‌نامه‌ها باید چندین گروه، هماهنگ و نزدیک به هم کار کنند. این گروه‌ها، متخصصان موضوع به همراه متخصصان زبان‌شناسی، کتابداری و اطلاع‌رسانی و نیز کارشناسان رایانه را دربرمی‌گیرد. البته در این بخش نیز نرم‌افزارها هم باید منطبق بر استانداردها تعیین و سازمان‌دهی شوند.
فریبز خسروی با اشاره به وضعیت ایران در زمینه سرعنوان‌های موضوعی، آن را در شرایطی مطلوب ارزیابی کرد و افزود: جایگاه جهانی ایران بالاتر از کشورهایی مانند فرانسه و آلمان است که سرعنوان‌های اختصاصی کشور و فرهنگ خود را ندارند، به همین دلیل ما در زمره پیشروان این حوزه جای می‌گیریم.
وی در بخشی دیگر از سخنانش، با تمرکز بر کنار گذاشتن شیوه‌های دستی و کاغذی در اطلاع‌رسانی و روی‌آوردن به روش‌های دیجیتال و هستی‌نگاری‌های متناسب با نیاز مخاطبان یادآور شد که این مساله بسیار پیچیده‌تر و متفاوت از شیوه پیشین است.
او تأکید کرد: شایسته است به جای واژه هستی‌شناسی یا آنتولوژی از اصطلاح هستی‌نگاری استفاده شود تا تفاوت‌های آن با موضوعات فلسفی و معرفت‌شناسانه در این حوزه مشخص شود. اصطلاح‌نامه‌ها در وضعیت کنونی‌شان به ثبات و ایستایی دچارند و بر همین مبنا هم حوزه کار آن‌ها به حوزه هستی‌نگاری نزدیک می‌شود؛ هر چه باشد ناگزیریم همین اصطلاح‌نامه‌های موجود را نیای هستی‌نگاری‌های آینده بشناسیم.
پیش از این دو سخنرانی، در بخش نخست این نشست، گروهی از پژوهشگران و افرادی که پایان‌نامه خود را با تمرکز بر اصطلاح‌نامه‌ها انجام داده بودند، گزارشی از مطالعات و یافته‌های خود در این‌باره ارائه کردند.
تقی رجبی، عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، به عنوان نخستین سخنران در بخش ارائه یافته‌های پژوهشی، مطالبی درباره اهمیت اصطلاح‌نامه‌ها (Thesaurus) با تکیه بر اصطلاح‌نامه‌های حوزه دانش‌های پایه چون شیمی و فیزیک و علوم زیستی و کشاورزی ارائه کرد.
وی در تعریف اصطلاح‌نامه، آن را گنجینه‌ای از واژه‌ها برشمرد که افزون بر نظم الفبایی رایج در فرهنگ واژگان، دارای نظامی شبکه‌ای و مفهومی میان واژه‌هاست.
او همچنین نکته‌هایی درباره مراحل اصلی ساخت اصطلاح‌نامه و نیز در زمینه نرم‌افزار تزاروس بیلدر بیان کرد که بنا به سفارش پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (IRANDOC) طراحی و اجرا شده است.
فتانه ترکاشوند، سخنران بعدی درباره یافته‌های پایان‌نامه خود با عنوان «ارائه الگوی پیشنهادی برای تدوین اصطلاح‌نامه آرشیو ملی ایران» مطالبی عرضه کرد. سپس فرحناز سلطانی درباره وضعیت موجود و مطلوب اصطلاح‌نامه‌های مربوط کودکان و نوجوانان سخنرانی کرد. وی در بخشی از سخنانش به ملزومات ساختاری اصطلاح‌نامه کودکان و نوجوانان در ایران اشاره کرد. همچنین مسائلی مانند لزوم به‌کارگیری الگویی برای تدوین اصطلاح‌نامه تا رسیدن به مرحله بومی‌سازی متناسب با نیاز کودکان ایران، تقسیم‌بندی موضوعی علوم در اصطلاح‌نامه کودکان و نیز بخش‌بندی خرد تا کلان و ترسیم عمیق روابط و به کار بردن تصاویر در تدوین اصطلاح‌نامه‌های کودکان را مورد توجه قرار داد. سلطانی با اشاره به پشتوانه‌های انتشاراتی اصطلاح‌نامه‌های کودکان و نوجوانان، توضیح‌هایی در امکان‌سنجی و مشکلات تدوین چنین اصطلاح‌نامه‌هایی داد. مهم‌ترین مطلب در پیشنهادهای این پژوهشگر، تأکید بر تشکیل کارگروهی با تخصص اصطلاح‌نامه‌نویسی، کتابداران و مهندسان نرم‌افزاری با شرح وظایف و اقدام‌های بیان‌شده مشخص قابل توجه بود.
آخرین سخنران بخش نخست نشست، رویکرد پژوهش خود را به حوزه دانش موزه‌داری و «اصطلاح‌نامه مواد موزه‌ای» معطوف کرد. منصوره کشاورز افشار با توجه به شاخه‌های اصلی تقسیم‌بندی مواد و مستندهای موزه‌ای از جمله مواد نوشتاری چاپی و خطی، منابع نقشه‌ای، مواد نمایشی تصویری و ویدیویی، منابع شنیداری و الکترونیکی و چندرسانه‌ای‌ها، اشیای سه‌بعدی، بقایای موجودات و سرانجام، سایت‌ها و مکان‌ها، به شیوه‌های گوناگون نمایش این شاخه‌ها و زیرشاخه‌هایشان در اصطلاح‌نامه‌ها پرداخت. همچنین پیشنهادهایی برای مطلوب‌تر و دست‌یافتنی‌تر شدن این نمایش و جست‌وجوها ارائه کرد.
در پایان نشست «دریچه‌ای رو به آگاهی؛ نقش اصطلاح‌نامه‌ها در ذخیره و بازیابی اطلاعات»، جلسه پرسش و پاسخ برگزار شد.