کتاب «تیتر نویسی» نقد شد؛
اجازه ندهیم اصالت‌های روزنامه‌نگاری از بین برود
امروز رد پای تیتر را نمی‌توان در متن پیدا کرد! اجازه ندهیم این اصالت‌ها که فضای روزنامه‌نگاری حرفه‌ای را از فضای مجازی جدا می‌کند؛ از بین برود.
به گزارش خبرنگار ایلنا، نشست نقد و بررسی کتاب «تیتر نویسی» نوشته‌ی مجید رضاییان، دیروز عصر در خانه‌ی کتاب با حضور یونس شکرخواه، محمدمهدی فرقانی، مجید رضاییان، سیدفرید قاسمی و مهدی منتظرقائم شب گذشته (چهارشنبه 29 مهر) در خانه کتاب برگزار شد.
سنت نقد جدی گرفته نمی‌شود
محمدمهدی فرقانی (رئیس دانشکده علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی) گفت: سنتِ نقد کتاب به ویژه در عرصه علمی جاندار و ریشه‌دار نیست و این یکی از آسیب‌های ماست. امروز شاهد تولید انبوه کتاب در دانشگاه هستیم در حالی که بسیاری از آنها فاقد وجاهت علمی است. باید سنت نقد کتاب‌های علمی و آکادمیک در ایران رواج پیدا کند و رو دربایستی‌های شخصی و عاطفی در نقد کتاب کنار گذاشته شود. غرب این سنت را اجرا کرده و افرادی مانند لیوتار علیه نظریه هابرماس بلند شده و آن را نقد می‌کند اما اتفاقی که در غرب می‌افتد رشد نظریه‌پردازی و علم از خلال نقدهاست و نه سکوت علمی. این سنت باید در جامعه ما جدی گرفته شود و عمق و غنای بیشتری یابد و همه بپذیریم که نقد شویم.
وی با بیان اینکه باید ظرفیت نقدپذیری داشته باشیم؛ افزود: در منابع آموزشی روزنامه‌نگاری گفته شده سعی کنید در ابتدای کار روزنامه نگاری خود را در معرض نقد قرار دهید. ما هم در روزنامه این را تجربه کردیم و یاد گرفتیم با تلخی ها کنار بیایم و بیاموزیم. بنابراین سعی کنیم در عرصه کار تجربی و حرفه‌ای خودمان را در معرض نقد و آزمون قرار دهیم. باید از نقد شدن دیگران هم بیاموزیم.
این استاد علوم ارتباطات در ادامه با اشاره به سنت تیترنویسی در مطبوعات اظهار کرد: تمام رسانه‌های مجازی هم تیتر دارند اما ساختارشان با مطبوعات نوشتاری متفاوت است. تلاش دکتر رضاییان قابل تقدیر است. اینکه یک مقوله ساده و جمع و جور را تئوریزه کنید جای تقدیر دارد. این کتاب کار با ارزشی است. ما ساختارهایی در روزنامه نگاری داریم که در کنار هم معنا می یابند. خبر خوب را می‌توان با یک تیتر بد کشت، و خبر بد را با یک تیتر خوب خواندنی کرد.
فرقانی ادامه داد: امروز برخی از اصول اخلاقی نقد می‌شود. هفته گذشته من درباره خبری که از یک وزارتخانه در خبرگزاری آورده شده بود اعتراض کردم گفتند تیتر برای یک رسانه است. ساختار تیتر متعلق به رسانه است اما محتوای تیتر متعلق به متن است و شما باید به متن وفادار باشید. هنر تیتر زن این است که نکته کلیدی متن را بتواند استخراج کرده و تیتر کند. امروز رد پای تیتر را نمی‌توان در متن پیدا کرد! اجازه ندهیم این اصالت‌ها که فضای روزنامه نگاری حرفه‌ای را از فضای مجازی جدا می‌کند از بین برود چون در غیر این صورت فضای مجازی به این مطبوعات اولی است چون فضای مجازی با سرعت همه اخبار را پوشش می دهد. افتخار مطبوعات این است که در سازو کاری اخلاق، دقت، امانتداری را رعایت می‌کند این اصول در فضای مجازی متولی ندارد. باید مو را از ماست کشید و نگذاشت این ارزش ها خدشه دار شود. تیتر از متن خبر استخراج می‌شود اما متاسفانه گاهی به این استدلال‌های غیر حرفه‌ای مواجه می‌شویم.
او با اشاره به اینکه بهترین تیتر معرف محتوای متن است گفت: البته هر رسانه‌ای به اقتضای سیاست و خط مشی خودش زاویه‌ای از موضوع را پیدا می‌کند و تیتر می‌کند اما تیتر نباید به گونه‌ای باشد که ردپای آن را نتوان در اثر یافت. چند نظریه درباره تیتر بیان شده که از آن جمله برجسته سازی است که به نقش تیتر بر می‌گردد. این نظریه این گونه شکل گرفت که به طور مثال 10 رویداد برتر از نظر مردم را پرسیدند و فهمیدند این اولویت را رسانه ها مشخص کردند. گاهی مردم متن را نخوانده بودند اما تیتر را به خاطر سپرده بودند. نظریه تزریقی هم کم و بیش ریشه در کارکرد تیتر دارد. اگر قرار باشد پیام، گلوله‌ای به ذهن مخاطب باشد؛ آن گلوله تیتر است. بنابراین به دلیل همه بار معنایی که تیتر می‌تواند داشته باشد کار دکتر رضاییان کار بسیار با ارزش است و می‌تواند مورد استفاده روزنامه نگاران سنتی و مجازی قرار گیرد.
این استاد ارتباطات با اشاره به اینکه علم، تجربه را قابل انتقال می‌کند و خصلت آموزشی دادن به تجربه دارد و این اتفاق در کتاب «تیتر نویسی» افتاده است بیان کرد: بسیاری از این قواعد را ما در عمل تیتر رعایت می‌کردیم اما این کتاب قواعد را تئوریزه کرده است. تیتر در عالم رسانه و ارتباطات، کارکرد بسیار مهم و اثربخش و تعیین کننده‌ای دارد و یک تیتر نه چندان قوی هم می تواند تاثیر منفی داشته باشد. کتاب «تیتر نویسی» هم مانند هر اثری می‌تواند ضعف‌هایی داشته باشد به طور مثال می‌توانست فضای بعد از انقلاب در روزنامه نگاری در کتاب لحاظ می‌شد که باعث بومی‌تر شدن کتاب می‌شد.. مثال‌های کتاب با اینکه داخلی هستند اما اصول آن جهانشمولند و همه جای دنیا تدریس می‌شوند اما جای تجربه بومی شما در این کتاب خالی است و می‌توان این تجربه‌های بومی را در یک فصل مدون کرد. اگر دوبار ویراستاری شود اشکالات کتاب کمتر می‌شود. بومی سازی می تواند ارزش‌های این اثر را بیشتر کند.
تیتر از کلمات کلیدی و تضادهای موجود مایه می‌گیرد
بعد از او، یونس شکرخواه (بنیانگذار سایبر ژورنالیسم و سردبیر همشهری آنلاین) با اشاره به اینکه هیچ تیتری را نمی توان بدون در نظر گرفتن شرایط ساختن آن در نظر گرفت، گفت: فرامتن همیشه در تیتر اثرگذار است. کتابِ حاضر عمدتا درباره‌ی تیتر مثال می‌زند. برای من هم کتاب سخت بود و به عنوان یک معلم برای یک دانشجو میگویم که کتاب سخت فهم است.
او با بیان اینکه چندجا در کتاب برای من قابل فهم نیست گفت: فصلی هست که تیتر از تصویر مایه می‌گیرد یا از خیال؟ من میگویم هیچکدام تیتر از فکت تاثیر می‌گیرد. تیتر اساسا باید از محتوای خبر روایت دهد. به عبارت دیگر تیتر از دو جا مایه می‌گیرد؛ از کلمات کلیدی و تضادهای موجود در اتفاق. بخش دیگری در این کتاب وجود دارد به نام «جایگاه تیتر در انواع روزنامه نگاری». با صراحت باید بگویم که حرفه‌ای ها در جزئیات تکیه می‌کنند وگرنه آماتورند. کسی برنده است که در جزئیات خوب عمل می‌کند. دانشجوی ساده با این سرفصل‌ها دچار مشکل می‌شود ما تیتر را برای دنیای واقعی می‌زنیم نه انواع روزنامه نگاری!
شکرخواه ادامه داد: یکی از قواعدی که به شدت به آن پایبندم این است که ما در ابتدا باید درست تیتر بزنیم. علاوه بر وفاداری به متن نباید از شهرت یک فرد سوء استفاده کنیم. یادمان باشد که برای مردم عادی تیتر می‌زنیم و این تیتر باید ساده باشد. تیترنویسی شاید یکی از بهترین جنبه‌هایش این است که به فرامتن اشاره دارد اما بالاخره باید در تیتر تاریخ و جغرافیای رویداد را فراموش نکرد.
تئوری فرزند تجربه است
در بخش دیگری از این نشست سید فرید قاسمی (مؤلف تاریخ مطبوعات) با بیان اینکه ما چهار دوره کتاب آموزش روزنامه نگاری پشت سر گذاشتیم که کتاب تیتر نویسی محصول دوره چهارم است گفت: دوره‌ی اول 118 سال طول کشید و من اسمش را دوره بی کتابی می‌گذارم. دوره دوم 102 سال که کلی گویی در حوزه روزنامه نگاری است. 20 سال است وارد دوره سوم و 10 سال است وارد دوره چهارم. دوره سوو چهارم به موازات هم پیش می‌روند.
او ادامه داد: 15 سال قبل از کتاب، ما جزوه نویسی در عرصه آموزش روزنامه نگاری داشتیم. در این تقسیم‌بندی من کتاب‌های عکاسی مطبوعات، تاریخ و اخلاق را در نظر نگرفتم و مرادم از این تقسیم بندی فقط کتاب‌هایی است که آداب نوشتار در روزنامه نگاری را آموزش می‌دهند. در دوره‌ی سوم و چهارم جزئی نویسی داشتیم. کتاب «تیتر نویسی» محصول دوره چهارم است. چاپ اول 1391 و چاپ دوم در 1394. من نقدی به این کتاب نوشتم که در مجله‌ی مدیریت ارتباطات چاپ شد و در همشهری نیز آنلاین بازنشر شد. باید بگویم این کتاب ویراست دوم نیست. ما تعریفی از ویراست داریم که با روی جلد کتاب همخوانی دارد باید می‌نوشتیم چاپ دوم با افزوده‌های نو.
قاسمی افزود: چیزی که به این کتاب آسیب می زند فصل‌های نارمتبط است که کار عمقی در آن صورت نگرفته است از جمله تحول تیترنویسی است. این به سیر تحول تیتر آسیب زده و کلمه‌ای از ایران در آن نمی‌بینید. دکتر رضاییان نه به کتاب‌های من و دوستان دیگر اشاره داشته است و نه به نقد من در چاپ نخست کتاب! ما با متد امروز نباید به سراغ تیتر نویسی برویم. دوره مشروطه تیترهای خودش را داشته است پهلوی اول و دوم تیتر خاص خودش را دارد. ما سیر تحول تیترنویسی در ایران نوشتیم و بخیه به آب نزدیم. نادرستی‌های حروف‌نگارانه در کتاب درست شده در برخی موارد کتاب هنوز کم مثال است. اینکه روزنامه انتخاب را سرآغاز رویدادها و رزونامه تحلیلی می‌داند اشتباه است و واژه احیا درست است. گاهی وصف چیزی در روزنامه انجام می‌شود و تحلیلی صورت نمی‌گیرد.
این استاد ارتباطات ادامه داد: اینکه دکتر رضاییان می‌خواهد به تیتر نویسی وب بپردازد. بسیار خوب است اما باید به تیترهای مجله نگارانه پرداخته شود. ایشان بیشتر به نشریه روزانه توجه داشت در این کتاب. تفاوتی بین روزنامه کاغذی و فضای مجازی می‌بینیم. اما تفاوت بین روزنامه‌های کاغذی را نمی‌بینیم. دکتر رضاییان در چاپ دوم فصل چهارده بسیار درخشان است اما این فصل باید کتاب مستقل شود. چون نیازمند تجارب دوستان هستیم تئوری فرزند تجربه است. پدر و مادر نظریه پردازی تجربه است ما نیاز داریم رضاییان پس از سال ها کار، باید کمی از تجارب روزنامه‌نگاری خودش را بگوید. بحث صیقل کاری، چکش کاری و نجات تیتر مهم است و ایشان استاد این کار است. ما نیاز نداریم ایشان موسیقی شعر را به موسیقی تیتر تسری بدهد. دکتر رضاییان باید تجارب خودش را در عرصه تیتر نویسی در این کتاب بیشتر کند. ما به تجربه ایشان نیازمندیم. ما در ایران متاسفانه روزنامه نگارانمان اهل خاطره نویسی نیستند اهل منتشر کردن خبرهای دیگران هستند نه خودشان!
بعد از او مهدی منتظر قائم گفت: چاپ هر کتاب محصول یک پروژه بلند مدت است. من تفسیرم این است که ایشان از یک روزنامه نگار به محقق تبدیل شده است. ما هنوز از گام اول نگذشتیم اگر تیتر تویسی اصول فنی‌اش تبدیل به تئوری نشود آن وقت نمی‌توانیم به کارکرد آن بیاندشیم. جامعه‌ی ما هنوز در فاز اول اقناع نشده است.
او با اشاره به کتاب «تیتر نویسی» گفت: کتاب چند حسن دارد؛ مقدمات و مباحث کلی تیترنویسی به خوبی بیان شده است اما می‌توان درباره‌ی ضرورت برخی فصل‌ها توضیحاتی داد. استخوان بندی مباحث مرتبط به تیترنویسی شامل مباحث قدیم و جدید است. کتاب سعی کرده کتاب درسی باشد. پرسش‌ها و تمرین‌های آخر هر فصل تلاش مهمی است. چون ناشر آکادمیک نیست اما مولف توانسته او را مجاب کند که آخر هر کتاب پرسش و پاسخ بگذارد. ما الان در فضایی زندگی می‌کنیم که کتاب‌ها منابع و نمایه ندارند بنابراین اصرار نویسنده بر درسی بودن کتاب خیلی خوب است.
منتظر قائم با اشاره به اشکال‌های فرمی کتاب افزود: عنوان تیترنویسی خیلی زیبا و موجز است اما چیز زیادی درباره محتوا نمی‌گوید. تیتر کتاب کلی است و محتوای فصول را بیان نمی‌کند. درباره‌ی ظاهرِ کتاب نیز باید بگویم که کتاب با فونت‌های متفاوتی منتشر شده است. مولف باید منظور خودش را از تیتر با توجه به ترجمه انگلیسی آن مشخص کند. فقط خاطره نویسی مار ا نجات نمی‌دهد، چون نظریه از مطالعه ادبیات عیمق معاصر در رشته مرتبط و رشته‌های دیگر به وجود می‌آید. من باید بدانم ادبیات معاصر تیتر، فرم و ژانرها چیست تا بدانیم تیتر درست چیست؟
او ادامه داد: تعریف دقیق مطبوعات در کتاب خیلی مشخص نیست. یکی از بزرگترین اشکالات به پژوهش تیترنویسی می توان وارد کرد این است که در پژوهش تیتر زنی، ایرانیِ خودمان مخاطب از مقوله‌های مغفول است. مخاطب از زوایای مختلف با تیتر در ارتباط است. نظام شناخت مخاطب تحت تاثیر تیتر شکل می‌گیرد. بنابراین در پژوهش تیتر زنی در ایران باید جایگاه تیتر در جلب توجه مخاطب، جایگاه تیتر در تشویق به خرید و وفاداری به این نشریه باید مد نظر قرار گیرد. تیتر می‌توانید ابزاری برای اشتراک مخاطب با رسانه باشد. سبک زندگی مخاطب اگر بخواهد به سمت عادت مطالعه برود نشریات ما باید سبک تیترزنی داشته باشند که مطابق با علایق و آداب و روسم مخاطب خاصی داشته باشد. این کتاب باید به این مباحث توجه کند.
در تیتر نویسی فقرِ منبع داریم
در ادامه‌ی بحث رضاییان توضیحاتی در خصوص نقدهایی که بر کتاب «تیتر نویسی» وارد آمده است توضیحاتی داد و بیان کرد: امروز تیترنویسی به نقطه‌ای رسید که دوست داشتم به آن برسد و آن راه آماده کردن یک متن آموزشی است. اولین نکته در این کتاب این است که تیتر از نظر مبانی و مفاهیم چیست ، چون ما سراغ تکنیک‌ها نمی‌توانیم برویم. اصرار هم نداشتم فصل به فصل از زوایای مختلف تیتر را بررسی کنم. در ادبیات تیترنویسی تکنیک نداشتیم به کتاب اضافه شده است. همچنان اصرار دارم تا زبان کتاب را راحت‌تر کنم اما نمی‌خواهم مستقیم به سراغ بحث‌های عملی برویم چون باید در ابتدا مبانی را بررسی کنیم. من در این کتاب مباحث نظری را کوتاه تر کردم. ما باید غنای واژگان را بشناسیم و به معناشناسی و زبانشناسی واژگان توجه کنیم.
او ادامه داد: کار نگارش ویراست اول آن 18 ماه طول کشید. چون ما در تیترنویسی فقر منبع داریم و در این زمینه کمتر حرف زده شده است. من نمی‌توانستم تعریف تیتر را در کتاب بیاروم. تعریف من ولی از تیتر ژورنالیستی است. این نقد را می‌پذیرم که سه فصل اول به تعبیر من سطحش روان تر شود. این قابل پذیرش است.در 12 جای اثر، یک تجربه‌هایی از من مدون و تئوریزیه شده است. این می‌تواند قابل استناد باشد. درباره تیتر و نظریه‌های ارتباطی در افزوده‌های بعدی اضافه می‌شود. اصرار داشتم کتاب آموزشی باشد و به همین دلیل مثال‌های زیادی اضافه کردم چون می‌خواستم مخاطب نمونه‌های عینی داشته باشد.
این استاد ارتباطات با اشاره به اینکه این کتاب جنبه کاربردی دارد و تکنیک و آداب تیترنویسی را داراست گفت: تصویر خودش فکت است و خیال است که فکت نیست. در تیتر باید به فکت نزدیک شویم. من مثال‌های زیادی آوردم که بومی است. اصرار داشتم از نمونه‌ای ایرانی در کتاب استفاده کنم بنابراین من از تیترهای خودم استفاده کردم. تلاش من بین کلیت و جزئیت تیتر است و با مثال زدن می‌خواستم مبانی نظری را عینی کنیم. تیترنویسی این نیست که ما در ایران شروع کردیم تجربه ما در تیترنویسی برگرفته از ادبیات ژورنالیسم در غرب است. بنابر این نمی‌توانیم به تیترهای غربی نپردازیم.با قاطعیت میگویم به جزء سه فصل اول که متهم نشویم بی سواد هستیم و مفاهیم نمی‌دانیم در فصول دیگر سعی کردم که زبان روان باشد. دفاع من در سه فصل اول پژوهشی است و زبان سخت تری دارد. اما وقتی در فصول دیگر کتاب وارد انواع می‌شویم کتاب کاربردی است و مخاطبانش روزنامه نگاران و دانشجویان است.
رضاییان در پایان افزود: این کتاب تکنیک‌های تیترنویسی را با خود دارد. ما در پژوهش تیترنویسی ضعیف هستیم. بنابراین باید وارد مفاهیم شویم. یادمان باشد ما نباید بین تئوری و عمل جدایی بیندازیم. هر حرفی اگر بخواهد عملی شود باید تئوری با خود داشته باشد. با انتشار این کتاب مسئولیت من خیلی سنگین‌تر شد.
