مصطفی ملکیان: مخالفت حکومت‌های سرکوبگر با ادبیات به دلیل قابلیت افزایندگی تخیل انسان‌هاست

به گزارش ایلنا، مصطفی ملکیان در نشست «هنر و صلح» گفت: هرچه میزان لذت انسان‌ها از ادبیات بیشتر شود، خشونت در جوامع نیز کمتر خواهد شد. وی همچنین اشاره کرد: ادبیات باعث بیشتر شدن قدرت تخیل در انسان‌ها می‌شود و این برای حکومت‌های سرکوبگر قابل تحمل نیست.

رابطه لذت از ادبیات و پایین آمدن خشونت

استاد فلسفه اخلاق در این نشست گفت: هنرهای 9 گانه یعنی ادبیات (یا هنر مکتوب)، سینما، تئاتر، عکاسی، نقاشی، موسیقی، رقص، مجسمه‌سازی و معماری، معمولا با سه پدیده «زیبایی»، «تخیل» و «خلاقیت» سروکار دارند. افلاطون و نوافلاطونیان اعتقاد داشتند که هنر فقط با عنصر «زیبایی» مرتبط است، اما امروزه فیلسوفان هنر با رد این نظریه، اعتقاد دارند که در هنر هر سه پدیده حضور جدی دارد، هرچند بخش عمده‌ای از هنر با زیبایی سروکار دارد.

ملکیان افزود: با این اوصاف اگر فیلسوف یا هنرمند خوشبین باشند اعتقاد دارند که هنر و ادبیات بر زیبایی جهان می‌افزایند، اما اگر بدبین باشند بر این باورند که هنر از زشتی جهان می‌کاهد.

نویسنده کتاب «مهر ماندگار: مقالاتی در اخلاق شناسی» با اشاره به آثار روانی که عنصر «زیبایی»‌ بر انسان می‌گذارد، گفت: سروکار داشتن با زیبایی سه اثر روانی بر انسان می‌گذارد که هر سه عامل‌هایی برای توسعه و تعمیق صلح هستند. نخستین اثر «سرشار از لذت کردن» انسان است. هرچه ادراک از زیبایی بیشتر شود، لذت هم شدیدتر و عمیق‌تر است. عمده اشخاصی که به ویرانگری، نزاع و خشونت تمایل دارند، کسانی هستند که در طول زندگی خود از لذت بهره کمتری برده‌اند.

ملکیان ادامه داد: هرچه سرشار از لذت بشویم، خشونت در ما پایین می‌آید. بنابراین هرچه از ادبیات و هنر لذت بیشتری ببریم، استعداد خشونت در ما کمتر دیده می‌شود. دومین اثر روانی که زیبایی بر انسان می‌گذارد، مقوله «از خود بی‌خود شدن» و یا «از خود بیرون رفتن» است. این مقوله نیز باعث عمیق‌تر شدن لذت می‌شود. برقراری صلح بین انسان‌ها نیز با همین از خود بیرون شدن و به خود فکر نکردن و خود را فراموش کردن به‌دست می‌آید.

مترجم کتاب «تنوع دین در روزگار ما» چارلز تیلور همچنین به سومین اثر روانی عنصر زیبایی بر انسان‌ها نیز اشاره کرد و گفت: همه ما می‌دانیم که داوری نهایی در هنر وجود ندارد. حتی زیباترین آثار هنری در جهان را کسانی نپسندیده‌اند. به عنوان مثال بسیاری از منتقدان «ایلیاد و ادیسه» هومر و یا نمایشنامه‌های شکسپیر را که در زمره عالی‌ترین و زیباترین آثار ادبی و هنری در تاریخ هستند، بسیاری نقد کرده‌اند. بر این اساس هر کسی که هنرمندتر باشد، متوجه می‌شود که نباید قاطع و جازم صحبت کند. این عدم داوری نهایی باعث شده تا انسان‌های اهل هنر، اهل کثرت‌گرایی و در مقام عمل اهل مدارا باشند. بنابراین هرچه هنرمندانه‌تر زندگی کنید بیشتر به عقاید دیگران احترام می‌گذارید.

عنصر تخیل و اخلاقی زیستن انسان‌ها

ملکیان در بخش دیگری از سخنرانی خود به پدیده «تخیل» در هنر و ادبیات و تاثیر آن در اخلاقی زیستن انسان‌ها اشاره کرد و گفت: انسان‌ها هرچه تخیل بیشتری داشته باشند، هنرمندترند. برای اخلاقی زیستن باید قدرت تخیل بالا باشد. برای درک بیشتر این مساله همه مخاطبان را به مطالعه کتاب «ابتذال شر» هانا آرنت دعوت می‌کنم.

وی اضافه کرد: کتاب «ابتذال شر» حاصل شرکت کردن هانا آرنت، فیلسوف بزرگ معاصر در محاکمه آدولف آیشمان، یکی از افسران جلاد آلمان نازی، پس از جنگ بود. آیشمان مسئول «اداره امور مربوط به یهودیان» در دفتر مرکزی امنیت رایش بود و نزدیک به 400 هزار یهودی را کشت. پس از تشکیل اسرائیل یهودی‌ها این شخص را ربوده و برای محاکمه به اسرائیل بردند. آرنت که شخصا در این محاکمه حضور داشت، در کتاب «ابتذال شر» نوشت که آیشمان هیچگونه رذیلت اخلاقی فردی ندارد و فقدان «قدرت تخیل» در وی باعث کشته شدن 400 هزار یهودی شده است. به باور آرنت اگر آیشمان دارای قدرت تخیل بود، می‌توانست خود را جای یک مادر یهودی تصور کند که تمام اعضای خانواده‌اش را به کوره‌های آدم‌سوزی برده‌اند، بنابراین از جنایت دست می‌کشید.

چرا حکومت‌های سرکوبگر از ادبیات متنفرند

این استاد فلسفه اخلاق در ادامه با اشاره به این نکته که ادبیات قدرت تخیل انسان‌ها را بالا می‌برد و این رابطه مستقیمی با کاهش خشونت دارد، گفت: همه رژیم‌های سرکوبگر مانند حکومت شوروی در دوران استالین، با ادبیات مخالفند، چرا که ادبیات قدرت تخیل فردی را بالا می‌برد و این مساله برای این رژیم‌ها قابل تحمل نیست. اگر انسانی بتواند با قدرت تخیل، خود را جای دیگران بگذارد قطعا احترام بیشتری نیز برای عقاید او خواهد گذاشت.

ملکیان همچنین به عنصر خلاقیت نیز اشاره کرد: کار هنرمند پدید آوردن یک اثر هنری است. هرکسی به این درک برسد که «به وجود آوردن» چه کار توانفرسایی است، در جهت «از میان بردن» محتاط‌تر می‌شود.

جنگ‌های داخلی اسپانیا و تولید آثار ادبی فاخر

خسرو سینایی، سینماگر پیشکسوت ایرانی و کارگردان فیلم‌هایی چون «عروس آتش» نیز از دیگر سخنرانان این نشست بود. وی در بخشی از سخنرانی خود با اشاره به جنگ‌های داخلی کشور اسپانیا گفت: کشور اسپانیا در میانه سال‌های 1936 تا 1939 گرفتار جنگ‌های داخلی خانمانسوزی بود که بالاخره با پیروزی نیروهای ژنرال فرانکو پایان یافت.

وی افزود: این جنگ‌ها باعث شد تا مهم‌ترین آثار ادبی قرن بیستم مانند برخی رمان‌های ارنست همینگوی که به عنوان خبرنگار خود حضوری فعال در این جنگ داشت و همچنین اشعار و نمایشنامه‌های فدریکو گارسیا لورکا، خلق شوند.