کتابداران نگران هستند/ معیشت کتابداران در تنگنا
آیا تصور عموم از رشته کتابداری درست است؟اگر نه چطور میتوان آن را تغییر داد؟ آینده شغلی این رشته چقدر روشن است؟ کتابداران نگران وضعیت شغلی خود هسنمد.
به گزارش خبرنگار ایلنا، با اینکه کتابداران بزرگترین بار فرهنگی کشور را بر دوش دارند عموماً افرادی گمنام هستند که همیشه در سایه میزییند و کسی به قدر و منزلت این شغل، چنان که باید توجه نمیکند. آیا نقش کتابدار در جامعه ما به درستی شناسانده شده؟ آیا مقامات و مسئولان به این حوزه توجه کافی دارند؟ اصلاً بحث کتابداری چقدر در جامعه جدی گرفته میشود؟ جایگاه کتابداران در بین اهالی فرهنگ کجاست و اینکه چقدر از متخصصان این رشته برای کار در کتابخانههای عمومی و دانشگاهی استفاده میشود؟
تاریخچه کتابداری
واژه کتابداری به عنوان برابر واژه انگلیسی "Librarianship" دانشمند بزرگ، «شیالی رانگاناتان» زمانی که در دههٔ ۱۹۳۰ از انگلیس به هندوستان بازگشت و درصدد راهاندازی این دانش نوین در هند برآمد، جامعه هند در فهم این واژه مشکل داشتند و در نتیجه ایشان واژه جدید " Library Science" یعنی علم کتابداری را جایگزین آن واژه نمود. امروزه در آمریکا این واژه بیشتر بکار گرفته میشود.
علوم کتابداری و اطلاعرسانی، دانشی است که به مطالعه و بررسی شیوههای گوناگون تولید دانش، گردآوری منابع اطلاعاتی (کتاب، مجله، لوح فشرده، بانکهای اطلاعاتی، پایگاه اطلاعاتی، اینترنت و وب)، سازماندهی، بازیابی و اشاعهٔ این منابع و محملهای اطلاعاتی میپردازد و در این راستا تلاش مینماید در وقت خواننده یا کاربر صرفهجویی نماید.
رشته دانشگاهی مرتبط در ایران با عنوان علم اطلاعات و دانششناسی است که در جلسه شورای عالی برنامهریزی، توسط اعضای کمیته برنامهریزی، در تاریخ ۱۹ شهریور ۱۳۹۱ از عنوان علوم کتابداری و اطلاعرسانی به این عنوان تغییر یافت و دلیل تغییر این نام هنوز بر کسی روشن نیست.
در ایران از حدود ۶۵ سال پیش این رشته با مقطع فوق لیسانس در دانشگاه تهران آغاز و هم اکنون حدود ۷۵ گروه در دانشگاههای ایران فعالیت دارد و ۴ دانشگاه شهید چمران، فردوسی مشهد و دانشگاه تهران و واحد علوم تحقیقات تهران واحد شمال در مقطع دکتری فعالیت دارند.
کتابدار کیست؟
کتابداری یعنی اطلاعرسانی، برطرف کردن نیازهای اطلاعاتی، به روز ساختن اطلاعات افراد و کسی که اینها را ارائه دهد کتابدار است.
امروزه با وجود آن که ما در عصر ارتباطات و خانوادهی جهانی به سر میبریم، توجه لازم به کتابخانهها که مرکز اصلی اطلاعرسانی هستند، نمیشود و نقش مهم و با ارزشِ کتابخانه را در حد مخزنِ کتاب، و کتابدار را در حد امانت دهندهی کتاب پایین آوردهایم.
هدف رشته کتابداری این است که کتابخانهها جایگاه واقعی خود را به دست آورده و باعث رشد فرهنگی جامعه شوند. همواره جمعآوری کتابهای سودمند و مفید و به عبارت دیگر کتابخانههای عظیم، نشانهی پیشرفت یک ملت و جلوهی واقعیِ توجه آنها به علم و دانش است.
فارغالتحصیلان این رشته دارای دانش و مهارتهایی خواهند شد که اطلاعات را به شکل مضبوط چاپی و الکترونیکی ثبت و ضبط؛ گردآوری و سازماندهی میکنند و اشاعه میدهند. در واقع محل فعالیت فارغالتحصیلان این رشته کتابخانهها، آرشیوها و مراکز اطلاع رسانی است.
با ظهور منابع الکترونیکی و ورود کامپیوتربه کتابخانهها ماهیت این رشته هم دگرگون شده و فارغ التحصیلان متناسب با تحولاتی که در این رشته رخ داده است با مهارتهای مختلف کامپیوتری و اینترنت آشنایی پیدا میکنند. با توجه به تحولاتی که در این رشته رخ داده عنوان کتابداری، به علم اطلاعات دانششناسی تغییر یافته است. امروزه این دانش در ایران نیز گسترش یافته و زیرشاخههای تازهای از جمله اطلاعشناسی و وبشناسی را هم دربرمیگیرد.
شغل کتابداری در کشور ما به عنوان یک شغل کم زحمت و بی دردسر شناخته می شود. زیرا در ذهن عوام، تصور یک کتابدار مساوی است با فردی که بیشتر ساعت کار خود را به استراحت یا گفتگو با دوستان و همکاران میگذارند و گاه نیز کتابی را به مراجعهکنندگان امانت میدهد و نام آن را در دفتری ثبت میکند.
اما آیا به راستی کار یک کتابدار همین است؟ اگر اینطور باشد، با این حجم عظیم اطلاعات الکترونیکی چه کنیم؟ چه کسی است که این اطلاعات را گردآوری کند و سروسامان بخشد؟ برعکس چنین نگاهی باید گفت که کتابداری حرفهای کاملاً تخصصی است و اگر شخص به آن مسلط نباشد قطعاً خود و مخاطبانش را با مشکل روبه رو میکند. اما حقیقت امر این است که یک کتابدارِ متخصص و علاقهمند در ساعات کار، فردی فعال و پویا است و تمامی وقت او صرف مطالعه، تحقیق و برقراری ارتباطی سازنده با مراجعهکنندگان میشود. به همین دلیل دانشجوی این رشته باید خود را برای کاری پر از فعالیت و تحقیق جهت کسب دانش بیشتر آماده سازد.
متأسفانه امروز شاهدیم که بسیاری از کتابداران که در کتابخانههای عمومی مشغول به کار هستند در این رشته تحصیل نکردهاند و رشته تحصیلیشان کاملاً مغایر با این موضوع است. این افراد که با روند کار در کتابخانهها آشنایی ندارند؛ نمیتوانند به خوبی به نیازهای مخاطب پاسخ دهند و با این اتفاق هم خود را فرسوده میکنند و هم مراجعه کننده را از کتابخانه بری میکنند و این اعتقاد را در ذهن او به وجود میآورند که کتابداری شغلی ساده است که نیاز به آموزش قبلی ندارد.
به طور مثال کتابدارِ مرجع فردی است با روابط عمومی قوی، اخلاق خوش و باحوصله جهت پاسخگویی به هر نوع سوالی که از جانب مراجعان مطرح میشود. وظیفه او این است که با مهارت و تجربه و شناخت کاملِ منابع مرجع بتواند در مناسبترین زمان، بهترین اطلاعات را برای پاسخگویی به سوال مراجعان بدست آورد.
رشته کتابداری با دانشاندوزی سر و کار دارد. بنابراین هر فردی که دامنهی مطالعات او گستردهتر باشد، قابلیت پیشرفت بیشتری در این رشته دارد، فردی که از همه کس و همه چیز بیاموزد و آموختهها را در کار خود به کار برد. زیرا قناعت به دانستههای موجود و خود را بینیاز از ارتقاء و بهبود دانش و معرفت دانستن، آفتی خطرزا برای رشته کتابداری است.
از دیگر مسایلی که کتابدار به آن نیاز دارد، روحیهای فعال و پرشور و همچنین خوشرویی است. کتابدار باید بتواند با مخاطبان خود ارتباط برقرار کند و به میزان کافی، مطالعه داشته باشد تا بتواند مراجعان را راهنمایی کند.
کتابدار باید از کار خود لذت ببرد و با مراجعهکننده با تبسم و خشنودی برخورد نماید، به طوری که افراد جذب کتابخانهها شوند. کتابدار باید از خود مایه بگذارد و اجازه ندهد که مراجعهکننده بدون اینکه نیازش بر طرف شود از کتابخانه بیرون برود.
متأسفانه در بسیاری از کتابخانهها شاهد استفاده از افراد غیرمتخصص هستیم. آنها اطلاعات کافی در این زمینه ندارند و میزان مطالعهشان بسیار پایین است. فرض کنید این افراد در یک کتابخانه بزرگ که جمعیت زیادی هر روز در آن رفت و آمد میکند، مشغول به کار هستند. بسیاری از مراجعان کتابخانه، از کتابدار میخواهند که به آنها کتابی پیشنهاد دهد آن هم در شرایطی که کتابدار ما شاید در تمام طول زندگی خود چند جلد رمان ساده خوانده باشد، آنوقت است که کار مشکل میشود، یا میگوید متأسفم کتابی را برای پیشنهاد ندارم یا کتابی از سر سهلانگاری به او پیشنهاد میکند که هر دوی این اتفاقات آسیب زننده است.
اگر کتابدار نتواند به مراجعهکننده خود کتاب خوبی معرفی کند نگاه مخاطب به او تغییر میکند و شاید این یکی از دلایلی باشد که باعث شده نقش کتابدار در جامعه تا مقام یک امانت دهنده کتاب نزول کند.
دروسی که دانشجویان رشته کتابداری باید بخوانند
دانشآموختگان این گروه ضمن آشنای با مبانی نظری کتابداری و اطلاع رسانی از تواناییهای دیگری نیز برخوردار میشوند.
رشته کتابداری از بین داوطلبان هر سه گروه آزمایشی ریاضی و فنی، علوم تجربی و علوم انسانی دانشجو میپذیرد. رشته کتابداری در مقطع کارشناسی دارای دو گرایش "علوم انسانی" و "علوم پایه" است که دانشجویان گرایش علوم انسانی درسهایی در زمینه مبانی علم حقوق، جغرافیای شهری، اقتصاد، تاریخ دینها و مدیریت مطالعه میکنند و دانشجویان گرایش علوم پایه در زمینه ریاضیات، فیزیک، شیمی، آمار، زمین شناسی و فیزیولوژی اطلاعات پایه را به دست میآورند.
دروس پایه: روانشناسی اجتماعی ،روانشناسی عمومی،تاریخ تمدن،مبانی جامعه شناسی،تاریخ ادبیات ایران،تاریخ ادبیات جهان،تاریخ عمومی فلسفه،متون اختصاصی انگلیسی 1 و 2 ،متون اختصاصی فرانسه 1 و2
دروس تخصصی: کتابخانه و کتابداری ،مجموعه سازی 1 و 2،سازماندهی مواد 1 و 2 و 3 و 4 ،مرجع شناسی عمومی (فارسی و عربی) ،ساختمان و تجهیزات کتابخانه ،مواد سمعی و بصری ،مواد خدمات کتابخانه برای بزرگسالان نوسواد، مواد خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان،ماشین نویسی فارسی ،ماشین نویسی لاتین ،اداره کتابخانه ،مرجع شناسی عمومی (لاتین)، اصول کار مرجع ،گزارش نویسی،کارآموزی 1 و 2 و 3 و4
دروس تخصصی گرایش علوم انسانی و اجتماعی: آمار و احتمالات مقدماتی ،مبانی کامپیوتر و برنامه نویسی، مبانی سازمان و مدیریت، مبانی علم حقوق، مبانی تاریخ اجتماعی ایران جغرافیای شهری و روستاشناسی ،کلیات علم اقتصاد، روانشناسی کودک و نوجوان ،تاریخ ادیان، آشنایی با بانکهای اطلاعاتی
دروس تخصصی گرایش علوم پایه: تاریخ علوم ،زمین شناسی،ریاضیات عمومی،فیزیک عمومی،شیمی عمومی،آمار و احتمالات،فیزیولوژی عمومی،آشنایی با بانک های اطلاعات علوم پایه،مبانی کامپیوتر و برنامه نویسی،برنامه نویسی کاربردی.
دانشجوی این رشته منابع و متون را می شناسد، از ویژگی انواع مواد انتشار یافته آگاه میشود، محتوای آنها و چگونگی تبدیل اندیشههای موجود در ذهن نویسنده به پدیدهای عینی و قابل شناسایی را درک میکند و قابلیتها و تواناییهای رسانههای گوناگون از قبیل کتاب (به معنای محدود)، مجله، روزنامه، نوار، لوح فشرده، اینترنت و مانند آنها را درمی یابد.
با توجه به این دادهها، یک کتابدار برای کار در کتابخانه، نیاز به دیدن آموزشهای زیادی دارد، با این توضیح که بسیاری از استادان کتابداری معتقدند: «دانشگاه نمیتواند پاسخگوی همهی نیازهای یک کتابدار باشد، بلکه او برای پیشرفت در کارش باید مدام در حال جستجو باشد، از علم کتابداری نوین مطلع باشد و به اصطلاح خود را به روز کند».
چشم انداز شغل کتابداری از دیدگاه اساتید این عرصه
کامران فانی (استاد برتر کتابداری و مرجعنگاری) در پاسخ به این سوال که آیا کشور ما در این عرصه با استانداردهای جهانی همسو است یا خیر میگوید: کتابداری در حال حاضر بسیار به استاندارهای جهانی نزدیک است. ما 40 سال پیش در صف آخر بودیم اما در این سالها ایران دارای سیستمهای پیشرفته کتابداری است و از نظر آموزشی بسیار پیشرفت کرده است. طبق آخرین استانداردها عمل میکنیم. از اینجا به بعد زمینه آماده است، حالا اینکه ما از این زمینهها چقدر برداشت میکنیم و چطور از آن استفاده میکنیم مسئله دیگری است.
این استاد مرجعنگاری ادامه میدهد: هنوز جامعه ما نیاز به کتابدارهای تحصیلکرده دارد. جوانانی که به این رشته علاقه دارند و میخواهند که شغل آیندهشان نیز کتابداری باشد بهتر است برای تحصیل در این رشته دست به کار شوند. این شغل بهترین فرصت برای استخدام شدن است، چیزی که در بسیاری مشاغل، دیگر اشباع شده. اما کتابداری هنوز اشباع نشده.
فانی در رابطه با وظیفه دولت در مقابل کتابداران میگوید: اگرچه که ما کتابخانههای خصوصی هم داریم اما بیشترین مسئولیت در این زمینه با دولت است. امروزه تلاش میشود که کتابخانهها را به دست شهرداریها بسپارند و در همه جای دنیا هم به این شکل رفتار میشود کتابخانهها زیر نظر شهرداریها هستند و من معتقدم اگر این کار ادامه پیدا کند و کتابخانهها تماماً به شهرداری سپرده شود، شاهد اتفاقات بهتری خواهیم بود.
سیدکاظم حافظیان نیز در این باره میگوید: آینده شغلی کتابداری مثل هر رشتهی رسمی دیگری در کشور است که باید مبتنی بر پشتیبانی دولتی باشد. ما در ایران چیزی به نام کتابخانه خصوصی نداریم و اگر هم باشد بسیار محدود است.
حقوق مزایای کتابداری نسبت به سایر حرفهها پایین است
حافظیان درباره حقوق و مزایای این رشته میگوید: قوانین دولتی برای کارمندان یک دست است. اما از این منظر که آیا حقوق یک کتابدار کفاف زندگی او را میدهد یا نه باید این نکته را ذکر کنم که در جامعه امروز ما چه کسی است که بگوید از حقوقم راضی هستم و میتوانم با آن به راحتی زندگی کنم. این مسئله تابع همه مشکلات اقتصادی جامعه ماست. دولت باید تسهیلات و امکانات را زیاد کند، تنها افزودن بر حقوق حلال مشکلات نیست.
ابراهیم عمرانی با ابراز ناراحتی از اینکه حقوق و مزایای این رشته نسبت به سایر حرفهای پایین است ادامه میدهد: این اتفاق تنها مختص ایران نیست. من گفتگویی داشتم با آقای جمشید بهشتی، استاد دانشگاه کالیفرنیا. این سوال را از او پرسیدم که آیا در کشور شما هم حقوق رشته کتابداری پایین است؟ او در جواب من حرفی زد که قانع کننده به نظر میآمد: «بله پایینتر است. در همه جای دنیا، حرفههایی که بیشتر حقوقبگیران آن را زنان تشکیل میدهند، از حقوق و مزایای پایینتری برخوردار هستند. مانند پرستاری، کتابداری و دبیری.
نیاز کتابخانهها به متخصصان کتابداری
حافظیان با بیان اینکه هم بخش خصوصی و هم بخش دولتی در این کار سهیم هستند و میتوانند باعث پیشرفت این حوزه باشند؛ ادامه میدهد: اگر کارخانهها و شرکتهای بزرگ که کتابخانه دارند، بهتر است کتابدار متخصص را برای خود در نظر بگیرند قطعاً به کتابدار نیاز خواهند داشت. در واقع کتابدار باید خودش را برای چنین حرفهای آماده کند. باید تمام ریزهکاریها که بسیار هم زیاد هستند را بشناسد، ریزهکاریهایی که در دانشگاه آموزش داده نمیشود. باید در کتابها جستجو کند و خود را برای ورود به این حرفه مجهز کند به استفاده از ابزارهای تکنولوژی روز. با این اتفاق یک کتابدار میتواند آینده شغلی خود را تضمین کند. مدرک دلیل بر اینکه کسی کتابدار واقعی باشد، نیست.
ابراهیم عمرانی معتقد است دولت آگاهانه بدون ایجاد فرصتهای شغلی جوانان را درگیر تحصیل میکند.
او در این باره میگوید: در حال حاضر بیشترین حجم دانشگاههای کارشناسی ارشد و دکتری را دانشجویان دهه 60 تشکیل میدهد. شاید این یک تصمیمی است که از بالا گرفته شده: «وقتی کار نیست بهتر است جوانان سراغ تحصیل بروند» این مسئله در تمام رشتهها صدق میکند. امیداواریم رییس جمهور و بدنهی تصمیمگیرنده دولت، دلارهای آزاد شده را صرف خرید عروسکهای چینی و وسایل تزیینی نکند و آنها را در راههای درست اقتصادی و فرهنگی که میتواند کشور را رو به پیشرفت ببرد، خرج کند.
عمرانی ادامه میدهد: کار کتابدار صرفاً پاسخگویی به مراجعه کننده نیست. کتابدار دانشگاهی خدمات متفاوتی ارائه میدهد. اما کتابداری که مشغول فعالیت در یک کتابخانه عمومی است، خودش باید شخص کتابخوانی باشد و همچنین نوع ارتباط با مخاطب را بداند.
او همچنین با اشاره به اینکه کشور ما در حوزه کتابداری بسیار نزدیک به جهان با 5 یا 10 سال اختلاف پیش میرود میگوید: بسیاری از جوانان ما که تحصیلات کتابداری داشتهاند در مراکز دادهای مثل «نور» و «تبیان» مشغول به کار هستند. البته کتابدار که خودش را ارتقا داده باشد و مدام مشغول به روز شدن باشد. آموزش رشتهای در همه سطوح پایین است و این تنها مختص به رشته کتابداری نیست. دانشگاه قرار است کلیات را به دانشجو بیاموزد و آنها را نسبت به رشته خود حساس کند. جزئیات را دانشجویان با شروع کار جدی خود میآموزند. این حرفه خودش به یک آموزش حرفهای نیازمند است. در کتابداری شاهد ریزهکاریهای زیادی هستیم.
کتابداری حرفه و کتابخوانی فرهنگ است
عمرانی معتقد است کتابداری از کتابخوانی جداست. کتابداری یک صنف و محدوده است اما کتابخوانی یک فرهنگ است. کتابداری که کتاب نمیخواند باید مورد بازخواست قرار گیرد به خصوص اگر این شخص در کتابخانه عمومی کار کند.
او در این باره ادامه میدهد: کتابخوانی مقولهی وسیعی است. در دورهای که جوانان ترجیح میدهند در شبکههای اجتماعی پیامهایی کوتاه بخوانند، رقابت این شبکهها با کتاب بسیار مشکل است. هیچ کس حاضر نیست بیش از یک پیام بخواند. اما این را هم باید بگویم که در بین فارغالتحصیلان کتابداری بچههای خوب و فعال زیاد دیده می شوند، آنهایی که برای دیده شدن تلاش می کنند قطعاً دیده میشوند ولی آنهایی که کناره گیری میکنند به تبع دیده نشده و از این حرفه احساس رضایت نمیکنند.
عمرانی معتقد است: اینکه بخواهند پس از پایان تحصیلات به سرعت استخدام شوند توقع زیادی است. بچهها باید پخته شوند و این پختگی جز کار در حوزههای مختلف تحقیق و پژوهش امکان پذیر نیست. متأسفانه در حال حاضر قدرت جذب فارغالتحصیلان در بازار وجود ندارد.
حافظیان نیز درباره اینکه آیا حقوق و مزایای کتابداران نسبت به محل کار آنان تغییر میکند یا خیر میگوید: دراین باره که آیا محل کار یک کتابدار از نظر حقوق و مزایا متفاوت است یا خیر باید بگویم ممکن است کتابداری که در کتابخانه ملی کار میکند بسیار ضعیفتر از کتابداری فعالیت کند که در یک کتابخانه عمومی در یک محله معمول پایین شهر فعالیت میکند. به طور مثال کسی که در تهران کار میکند با کسی که در کتابخانه بیرجند مشغول به کار است تفاوتهایی دارند، قطعاً او از امکانات بیشتری به جهت اینکه در شهرستان زندگی میکند برخوردار است. در شهرستان هزینهها نسبت به تهران بسیار پایینتر است.
کشور ما در در حوزه ایجاد شغل دچار مشکل است/کمترین بیکار را رشته کتابداری دارد
حافظیان معتقد است این جمله که «سرانه مطالعه در کشور ما پایین است» جمله غلطی است. او در این باره میگوید: چه کسی میداند که در کشور ما سرانه مطالعه کم است؟ کسی که در رشتهی کشاورزی فعالیت میکند قطعاً کتابهای مربوط به آن حوزه را میخواند. مردم ما اهل خواندن تاریخ و علوم اجتماعی و فلسفه و هنرنیستند. باید گفت سرانهی مطالعه فرهنگی در کشور ما پایین است.
او ادامه میدهد: در حال حاضر جامعه ما چیزی حدود 6 هزار پزشک بیکار دارد، این نشان میدهد که کشور ما در در حوزه ایجاد شغل دچار مشکل است. با اطمینان میگویم که کمترین بیکار را نسبت به فارغالتصیلان دانشگاهی رشته کتابداری دارد. مسئولین باید برای کتابخانهها از سطوح آموزشگاهی، کودک و نوجوان و دانشگاهی و عمومی حتماً از دانشآموختگان رشته کتابداری استفاده کنند. متأسفانه در بسیاری از کتابخانهها افراد غیر متخصص که رشته تحصیلی آنها هیچ ارتباطی با کتاب و کتابداری نداشته سر کار هستند که این کاری کاملاً اشتباه است. مسئولین باید تعهد کنند فارغالتحصیلان این رشته را جذب کنند.
این کتابدار معتقد است: کتابداران نیز این حرفه را باید به عنوان یک حرفه فنی بشناسند و فکر نکنند کتابداری شغل سادهای است که نیاز به هیچ گونه تلاش و کوشش ندارد. مسئولی که خودش قدر کتاب و نقش کتاب را در تحولات جامعه بداند و خودش قدر کتاب را بفهمد و کتابخوان باشد قطعاً به کتابداران احترام میگذارد و برای آنها ارزش قائل میشود. مسئولی که در عمرش کتاب نخوانده نمیتواند اهمیت کتاب و کتابدار را در جامعه درک کند و همین باعث میشود که به شغل کتابداری به چشم بی ارزشی نگاه شود.