فرهنگ در روابط ایران و روسیه چه جایگاهی دارد
روابط فرهنگی ایران و روسیه به ویژه در سال‌های اخیر که اراده مقامات عالی دو کشور بر توسعه همه‌جانبه روابط قرار قرار گرفته از سهم بسزایی در سطح کلان برخوردار است، به گونه‌ای که مشاهده می‌کنیم در پیمان جامع همکاری‌های راهبردی ایران و روسیه که اخیراً میان رؤسای جمهور امضاء شد، ۵ بند از مفاد این سند به موضوعات فرهنگی، رسانه‌ای، علمی و زبانی اختصاص داده شده است.
به گزارش ایلنا به نقل از روابط عمومی و اطلاع رسانی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، در بند چهارم ماده ۳۰ این پیمان ذکر شده که «طرف‌های متعهد، یادگیری زبان‌های رسمی، مطالعه ادبیات، تاریخ و فرهنگ طرف متعهد دیگر را در مؤسسات تحصیلات عالی خود حمایت خواهند نمود.»
در ماده ۳۲ این سند طرفین بر «تقویت روابط بین رسانه‌های جمعی و نیز در زمینه‌هایی مانند چاپ و نشر، ترویج ادبیات فارسی و روسی و گسترش روابط اجتماعی-فرهنگی، علمی و اقتصادی را از طریق تشویق آشنایی و ارتباطات متقابل بین مردم جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه، تقویت خواهند کرد.» همچنین در ماده ۳۳ «طرف‌های متعهد، رسانه‌های جمعی خود را به همکاری گسترده جهت افزایش آگاهی عمومی و حمایت از انتشار آزادانه اطلاعات، به منظور مقابله مشترک با اخبار کذب و تبلیغات منفی علیه جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه و مقابله با پخش اطلاعات جعلی دارای اهمیت عمومی که منافع و امنیت ملی هر یک از طرف‌های متعهد را تهدید می‌کند، و همچنین سایر اشکال سوء استفاده رسانه‌ای، تشویق خواهند کرد.»
بر طبق ماده ۳۴ «طرف‌های متعهد توسعه تعامل بیشتر در حوزه فرهنگ و هنر از جمله از طریق برگزاری رویدادهای فرهنگی متقابل و تشویق ارتباط مستقیم بین مؤسسات فرهنگی خود با هدف حفظ گفتگو، تعمیق همکاری فرهنگی و اجرای پروژه‌های مشترک، با اهداف آموزشی و فرهنگی، را ترویج خواهند داد.» همچنین «طرفﻫﺎی متعهد آشنایی مردم جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه با فرهنگ و سنت‌های یکدیگر را تسهیل، یادگیری زبان‌های رسمی آن‌ها (فارسی و روسی) را تشویق و ارتباط بین ﻣﺆسسات آموزشی از جمله تبادل تجربیات میان اساتید زبان‌های فارسی و روسی، دانش‌افزایی و بازآموزی آن‌ها، تدوین مواد آموزشی برای فراگیری زبان‌های فارسی و روسی به عنوان زبان‌های خارجی با در نظر گرفتن ویژگی‌های ملی را ترغیب خواهند نمود و همچنین ارتباط میان اصحاب ادب، هنر و موسیقی را تشویق خواهند کرد.»
در ماده ۳۵ «طرفﻫﺎی متعهد از همکاریﻫﺎی گسترده در بخشﻫﺎی دولتی و خصوصی در زمینهﻫﺎی ترویج میراث فرهنگی، گردشگری، هنرها و صنایع دستی به منظور افزایش آگاهی مردم نسبت به غنای اجتماعی-فرهنگی و جاذبهﻫﺎی مختلف گردشگری جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه حمایت نموده و ارتباط مستقیم میان سازمانﻫﺎی گردشگری خود را ترغیب خواهند کرد.»
با توجه به جایگاه سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در ساماندهی فعالیت‌های فرهنگی کشور در خارج در یکی از بندهای پیمان جامع ایران و روسیه به صراحت اشاره شده که «طرف‌های متعهد شرایط مساعدی را برای فعالیت مرکز فرهنگی ایران در مسکو و مرکز فرهنگی روسیه در تهران بر اساس موافقتنامه تأسیس و چارچوب فعالیت مراکز فرهنگی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه مورخ ۲۴ فروردین ۱۴۰۰ هجری شمسی (برابر با ۱۳ آوریل ۲۰۲۱ میلادی) فراهم خواهند ساخت.» طبق موافقتنامه تأسیس و چارچوب فعالیت مراکز فرهنگی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه مدیریت مرکز فرهنگی ایران در روسیه برعهده سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی است.
مصرف محصولات فرهنگی در روسیه
اقتصاد فرهنگ در روسیه و سهم صنایع خلاق در اقتصاد این کشور در حال توسعه است و طبق آمار به ۳ درصد تولید ناخالص داخلی تا سال ۲۰۲۴ افزایش یافته و به ۶ درصد تا سال ۲۰۳۰ خواهد رسید. حتی حوزه‌هایی مانند چاپ و نشر کتاب که شاید به نظر برسد با اقبال روزافزون مردم به شبکه‌های اجتماعی از رونق افتاده‌اند سهم مناسبی در سبد مصرف فرهنگی روس‌ها دارند. حجم کل بازار کتاب روسیه در سال ۲۰۲۳ میلادی ۶/۱۰۱ میلیارد روبل (بیش از یک میلیارد دلار) بوده است.
مطالعه مشترک فروشگاه‌های زنجیره‌ای «فیکس پرایس» در روسیه با قیمت‌های ثابت پایین و «هلدینگ تحقیقاتی رومیر» نشان می‌دهد که ۷۶ درصد از مردم روسیه همچنان کتاب‌های کاغذی را ترجیح می‌دهند. بر اساس گزارش «انتشارات اکسمو» بزرگترین ناشر روسیه، فروش کتاب‌هایی که موضوعات آن‌ها مرتبط با میهن‌پرستی، تاریخ و هنر باشد در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال قبل از نظر تعداد نسخه‌های خریداری شده ۱۵درصد و از نظر قیمت ۳۰ درصد افزایش داشته است. همچنین بر اساس داده‌های تحقیقاتی سرویس کتاب آنلاین «لیترس» و مرکز تحلیلی NAFI که در ژوئن سال ۲۰۲۳ منتشر شد ۸۵ درصد جامعه آماری گفته‌اند، عادت مطالعه ادبیات را تغییر نداده‌اند.
البته در این میان نمی‌بایست از فروش در بازار کتاب آنلاین در روسیه غافل شد. حجم کل بازار کتاب‌های الکترونیکی و کتاب‌های صوتی در سال ۲۰۲۲، به میزان ۹/۱۰ میلیارد روبل بوده است. یکی از پیشروترین کتاب‌فروشی‌های آنلاین در روسیه «لیترس» است که به عنوان یکی از سرویس‌های مهم فروش در بازار کتاب آنلاین دارای مجوز روسیه و کشورهای مستقل مشترک‌المنافع، کار می‌کند. این مجموعه اکنون شامل بیش از یک میلیون کتاب الکترونیکی به زبان روسی و خارجی، ۴۸ هزار کتاب رایگان، ۶۵ هزار کتاب صوتی است و هر ماه ۵ هزار کتاب جدید به این مجموعه اضافه می‌شود. مخاطبان ماهانه خدمات این شرکت، ۱۲.۵ میلیون نفر هستند که بیش از ۱.۵ میلیون کتاب را در طول ماه دانلود می‌کنند.
واردات محصولات صنایع خلاق به روسیه
در حال حاضر، سهم واردات محصولات صنایع خلاق به روسیه ۴/۱۰ میلیارد دلار است. این رقم گواه آن است که تقاضای مناسبی در زمینه صادرات کالاهای فرهنگی به روسیه وجود دارد و شایسته است تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات و خدمات فرهنگی در ایران از این فرصت استفاده نمایند. به عنوان نمونه می‌توانیم به سهم سینمای خارجی در روسیه اشاره کنیم. فیلم‌های خارجی ۹/۴۷ درصد از بازار نمایش روسیه را اشغال کرده‌اند. این عدد نشان‌دهنده تقاضای گسترده است که توزیع‌کنندگان فیلم، سریال و انیمیشن در روسیه را وادار به واردکردن محصولات خارجی می‌کند.
قدم نخست در مسیر واردات محصولات صنایع خلاق به روسیه، شناخت رفتار مصرف‌کنندگان روسی در مواجهه با محصولات فرهنگی خارجی و آشنایی با ذائقه فرهنگی آن‌ها است. بر اساس همین ضرورت، رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران طی یک پژوهش با عنوان «داده‌کاوی اقتصاد فرهنگ در روسیه» با بررسی ۱۶ دسته از محصولات فرهنگی از جمله صنایع دستی، فیلم، سریال و انیمیشن، موسیقی، بازی‌های کامپیوتری، هنرهای تجسمی (خوشنویسی، نقاشی، مجسمه‌سازی)، نوشت‌افزار و کتاب، اطلاعات کاربردی مناسبی را برای کنشگران ایرانی این عرصه تدارک دیده است. این پژوهش به زودی از سوی انتشارات الهدی در اختیار عموم قرار خواهد گرفت.
قدم بعدی در این مسیر، تولید محصولات هماهنگ با سلیقه مصرف‌کنندگان روسی با استاندارد بالا و کیفیت مناسب است. در واقع می‌توان گفت نقطه عطف در فرایند صادرات محصولات فرهنگی از مرحله تولید آغاز می‌شود. تجربه فروش خوب انیمیشین ایرانی «پسر دلفینی» در روسیه که با تلاش شرکت «اسکای فریم» رخ داد نشان می‌دهد کالای ایرانی نیز که اگر با شرایط مناسب تولید و توزیع شود می‌تواند سهم بسزایی از گیشه را تصاحب کند. این اثر در نظرسنجی‌های اکران یکی از پلتفرم‌های آنلاین روسی به نام استارت، رتبه ۲/۸ از ۱۰ را کسب کرد که موفقیت بزرگی برای یک اثر خارجی غیرهالیوودی محسوب می‌شود.
اقدامات رایزنی فرهنگی ایران در زمینه توسعه صادرات محصولات فرهنگی
بخشی از اقداماتی را که رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در حوزه صادرات محصولات فرهنگی به انجام رسانده است می‌توان اینگونه دسته‌بندی کرد:
شناساندن بازار مصرف: تدوین پژوهش «داده‌کاوی اقتصاد فرهنگ در روسیه» و همچنین «راهنمای صادرات محصولات فرهنگی به روسیه». با مطالعه این آثار، کنشگران حوزه تولید و صادرات فرهنگی می‌توانند ضمن آگاهی از قوانین مرجع، فرایندها و روش‌های واردات محصولات فرهنگی به روسیه، مراجع نظارت بر واردات فرهنگی و تنظیم‌گری، سیاست‌ها، سیستم مالیاتی، توافق‌نامه‌ها، مشوق‌ها و ممیزی‌ها با مدل مصرف و نحوه فعالیت شفاف و موفق در روسیه آشنا شوند.
تسهیل ارتباط: با هدف آشنایی میان متناظران روسی و ایرانی فعال در عرصه صادرات محصولات فرهنگی، شرایط مذاکره و گفتگو چه در قالب آنلاین و چه حضوری بین این کنشگران فراهم شده است.
بسترسازی برای ارائه محصولات و خدمات: برای مشارکت فعالانه صادرکنندگان محصولات فرهنگی ایرانی جهت عرضه آثارشان به شرکت‌های توزیع روسی زمینه حضور آن‌ها در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های تخصصی فرهنگی فراهم شده است. از جمله برپایی پاویون ایران در بزرگترین نمایشگاه عرضه محصولات اسباب‌بازی و حضور ۳۵ شرکت ایرانی فعال در حوزه صادرات صنایع خلاق فرهنگی هنری در مسکو، فراهم کردن امکان شرکت هرساله فعالان حوزه کتاب در نمایشگاه‌های سالانه مختلف روسیه، شرکت فعالان عرصه تولید و توزیع فیلم، سریال و انیمیشن ایران در بازار جهانی محتوای مسکو، مشارکت گالری‌داران ایرانی در نمایشگاه‌های مختلف هنری، برگزاری هفته فرهنگی ایران در روسیه و معرفی هنرمندان بیش از ۲۰ رشته هنری به مخاطب روس، برگزاری سه دوره نمایشگاه «نقش دوستی» از آثار هنرمندان نقاش در سه شهر مسکو، سنت‌پترزبورگ و سوچی.
