آیین اختتامیه پنجمین همایش علوم انسانی – اسلامی پژوهش و فناوری برگزار شد/ علوم انسانی در مرحلهٔ رشد و بالندگی
آیین اختتامیه‌ی پنجمین همایش علوم انسانی – اسلامی پژوهش و فناوری عصر روز یکشنبه ۲۵ آذرماه توسط مجمع پژوهشگاه‌های علوم انسانی در سالن شهید سلیمانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.
به گزارش ایلنا به نقل از روابط عمومی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث عصر روز یکشنبه ۲۵ آذرماه در آیین اختتامیه‌ی پنجمین همایش علوم انسانی – اسلامی پژوهش و فناوری که توسط مجمع پژوهشگاه‌های علوم انسانی در سالن شهید سلیمانی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، اظهارکرد: «کاربردی‌سازی معارف کتاب و سنّت؛ ضرورت‌ها و راهکارها» عنوانی بود که امسال خودمان پیشنهاد دادیم. وی با اشاره به ضرورت کاربردی‌سازی معارف کتاب و سنّت از دو زاویه، گفت: نخست از زاویه‌ی نگاه تمدنی باید بررسی کرد. اگر ما معتقد باشیم که تمدن نوینی را می‌توان براساس معارف کتاب و سنّت و معارف دین و اسلام تاسیس کرد و به تعبیری، بتوانیم معارف کتاب و سنّت و اسلام را به‌منزله‌ی یک نرم‌افزار برای سخت‌افزار تمدن اسلامی تلقی و تبدیل کنیم، این کار نوعی کاربردی‌سازی محسوب می‌شود؛ یعنی معارف کتاب و سنّت را در عرصه‌ی تمدنی و در واقع حکمرانی و اجتماعی می‌توان بحث و بررسی کرد.
رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث افزود: نکتهٔ دوم این است که اگر قبول کنیم اسلام یک دین صرفاً فردی نیست (اسلام جنبه‌های فردی هم دارد برای اصلاح رابطهٔ انسان و خدا برنامه دارد، اما فقط این نیست)، بلکه اسلام برای عرصهٔ اجتماع و روابط انسان‌ها در اجتماع و حاکمیت هم برنامه دارد و بخش زیادی از احکام و معارف دینی به عرصهٔ اجتماعی برمی‌گردد. طبیعی است که باید معارف کتاب و سنّت را بر این فرض بگذاریم، یعنی براساس این پیش‌فرض بتوانیم به عرصهٔ اجتماع و سیاست و حکومت و اقتصاد بسط دهیم؛ صرفاً این نیست که احکام فردی را عمل کنیم، بلکه در کنار آنها احکام اجتماعی دین و معارف اجتماعی دین هم به عرصهٔ اجتماع بسط پیدا می‌کند.
عضوهیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: کاربردی‌سازی در عرصهٔ زندگی فردی از طریق اجتهاد و تبلیغ میسّر می‌شود. ما اگر بخواهیم انسان‌ها به احکام و معارف دین عمل کنند و براساس آنچه دین گفته، زندگی فردی داشته باشند، باید دانشمندان و مجتهدانی در واقع معارف فردی را از کتاب و سنّت استنباط کنند و عده‌ای هم این معارف استنباط‌شده را به مردم برسانند. صرف استنباط کافی نیست!
رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: وقتی این معارف و احکام به مردم رسید، آنها هم عمل می‌کنند و این در واقع کاربردی‌سازی فردی است؛ اما بحث ما این است که آیا این کاربردی‌سازی در عرصهٔ اجتماعی، حکمرانی، سیاسی، اجتماعی و تمدنی هم به همین صورت انجام می‌شود؟ آیا ما باید اجتهاد کنیم و معارف کتاب و سنّت را به مجلس یا قوّهٔ مجریه بدهیم تا آنها اجرا کنند؟نرم‌افزار هر تمدنی علم و دانش است، در میان علوم هم علوم انسانی نقش راهبردی و راهبری و زیربنایی دارد. بدون علوم انسانی، تمدن جدیدی برای یک تمدن شکل نمی‌گیرد، چون علوم فنّی اساساً به آن جنبه‌های سخت‌افزاری در تمدن مربوط می‌شود.
حجت‌الاسلام برنجکار با بیان اینکه علوم انسانی جهت یک تمدن را مشخص می‌کند که این تمدن شرقی یا غربی، کاپیتالیستی یا سوسیالیستی، کمونیستی یا اسلامی، آن را اقتصاد یا روان‌شناسی می‌گوید، افزود: بحث کاربردی‌سازی تمدنی و اجتماعی از مسیر علوم انسانی می‌گذرد و تا زمانی که به علوم انسانی مبتنی بر اسلام یا هماهنگ با اسلام یا برآمده از اسلام یا حداقل بدون تعارض با اسلام نرسیم، تمدن نوین اسلامی تحقق پیدا نخواهد کرد .
وی ادامه داد: از سوی دیگر، معارف کتاب و سنّت هم باید در این حوزه‌های علوم انسانی استنباط شود. یک طرف قضیه، این معارف را داریم که باید در عرصه‌های موردنیاز از آن استنباط شود، از طرف دیگر نیز بحث علوم انسانی را داریم که مبنا و پایهٔ مدیریت جامعه جهت یک تمدن به‌عنوان یک نرم‌افزار است.
حجت‌الاسلام والمسلمین برنجکار با اشاره به اینکه ما یک تعامل دوطرفه داریم، یعنی از یک طرف بحث اجتهاد که بر منابع دینی کتاب و سنّت صورت می‌گیرد و از سوی دیگر هم بحث علوم انسانی، افزود: حالا باید ببینیم که این ارتباط به چه صورت است، همچنین پارادایم‌هایی که در علوم انسانی مطرح است، آیا باید این پارادایم‌ها را تغییر دهیم یا می‌توانیم براساس همین پارادایم‌های موجود به‌گونه‌ای عمل کنیم که معارف کتاب و سنّت به علوم انسانی سرایت کند و از آنجا به عرصهٔ اجتماع و تمدن راه یابد.
وی با بیان اینکه در این مرحله هفت گام به‌عنوان مراحل کاربردی‌سازی تمدنی و اجتماعی پیشنهاد داده شده است، اضافه کرد: ما معتقدیم بدون این هفت مرحله، حداقل این کار به‌صورت کامل و جامع و به‌اصطلاح جمیع‌الجهاد صورت نخواهد گرفت.
حجت الاسلام والمسلمین برنجکار در تشریح گام اول گفت: گام اول این است که ما در حوزه‌های خاص علوم انسانی (حوزه‌های دانشی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی و اقتصاد) باید مجموع معارف کتاب و سنّت و دین را جمع‌آوری کنیم. در واقع اگر می‌خواهیم در روان‌شناسی کاری انجام دهیم، اول باید ببینیم دین به‌طور کلی در این حوزه چه گفته است. اساساً اجتهاد هم یک کار عقلانی است و ما باید در واقع اینجا براساس اجتهاد بتوانیم مجموع آیات و روایات مرتبط با حوزهٔ دانشی را پیدا کنیم .
وی ادامه داد: این امر به پیدایش دانشنامه‌های تخصصی منجر می‌شود، یعنی ما مجموعه‌ای داریم که هرچه راجع‌به روان‌شناسی یا اقتصاد در زوایای مختلف این علم، در دین گفته است، اینجا وجود دارد. این کار ساده‌ای نیست و به هر حال، این گام اول است. در گام اول، فقط آیات و روایات داخل دانشنامهٔ قرآن و سنّت را به‌شکل دانشنامه‌های تخصصی گرد هم می‌آوریم.
رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث درخصوص گام‌های بعدی گفت: گام دوم این است که این روایات را استنطاق کنیم، یعنی محتوایش را دربیاوریم. بنابراین گام دوم، استنباط معارف کتاب و سنّت در حوزه‌های دانشی براساس دانشنامه‌های تخصصی است.
استاد حوزه و دانشگاه، «استنباط نظام دانشی» را به عنوان گام سوم عنوان کرد و افزود: یعنی براساس دستاوردهای گام اول و دوم، باید بتوانیم آن را در یک نظام تعریف کنیم. فرق مرحلهٔ سوم با مرحلهٔ دوم این است که در مرحلهٔ سوم، داده‌ها یا مطالب استنباط شده از قرآن و سنّت در ساختاری منطقی قرار می‌گیرد؛ مثلاً در علم کلام، هزاران آیه دربارهٔ مباحث اعتقادی از مبدأ تا معاد داریم. در قرون اولیه در مکتب بغداد می‌بینیم ساختار و نظامی که آنها به بحث‌های اعتقادی دارند، متفاوت با مدرسهٔ حلّه است. در واقع باید بتوانیم نظامات دانشی اسلامی را مبتنی بر دو مرحلهٔ قبلی استنباط کنیم و اسم این مرحله را هم «مکتب» بگذاریم، یعنی تأسیس مکاتب دانشی اسلامی؛ مکتب روان‌شناسی اسلام، مکتب جامعه‌شناسی اسلام و مکتب حقوق اسلام. در واقع همان نظامی است که براساس معرفی کتاب و سنّت می‌توانیم به این نظامات یا مکاتب علمی دین در حوزه‌های دانشی روان‌شناسی در علوم انسانی برسیم.
وی ادامه داد: گام چهارم، نظریه‌پردازی در علوم مختلف است. از این مرحله به بعد، علم خاص شروع می‌شود؛ یعنی مرحله‌ای که یک دانشمند درعلم مثلاً اقتصاد می‌خواهد نظریه‌ای بدهد.
حجت الاسلام والمسلمین برنجکار بیان کرد: گام پنجم، مدلل‌کردن نظریه در پارادایم مقبول در یک علم است. در علم فلسفه بحثی است که به تعبیر کتاب معروف «حدس‌ها و ابطال‌ها» اثر کارل پوپر، یک مقام مقام نظریه‌پردازی است. به هر تفسیری که اینجا از آن مقام داوری در علم داشته باشیم، باید آن نظریه را به عرصهٔ تجربه درآوریم و به‌اصطلاح، پارادایمی که یک علم یا دانشمند در مقام داوری به آن معتقد است. وقتی یک نظریه تولید شد و با زبان علم مورد تأیید قرار گرفت و جامعه علمی این نظریه با ساختار و آن اصول را پذیرفت، در واقع یک علم به جود آمده، بیان شده و جواب داده است.
وی با اشار به گام‌های دیگر ادامه داد: در گام ششم، نظریه یا نظریه‌های تولید شده در علوم انسانی، به مرحلهٔ قانون تبدیل می‌شود؛ مثلاً استنباط‌های فقهای ما زمانی تبدیل به قوانین موضوعه شد و در گام هفتم، قوانین توسط قوّهٔ مجریه در جامعه اجرا می‌شود و بعد عینیت پیدا می‌کند. اگر ما به این مرحله برسیم، می‌توانیم بگوییم به سمت تمدن اسلامی حرکت می‌کنیم.
رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث با برشمردن سه نکتهٔ مهم در رسیدن به این هفت گام گفت: اگر به این بحث از دریچهٔ بحث همکاری حوزه و دانشگاه نگاه کنیم، در واقع حوزه و دانشگاه با هم برای تأسیس تمدن اسلامی همکاری کنند، آن‌وقت می‌توانیم سه گام نخست را که برعهدهٔ حوزه‌های علمیه است، با همکاری دانشگاه پیش ببریم؛ چون ما بدون تخصص در علوم انسانی نمی‌توانیم آیات و روایات را تشخیص دهیم.
استاد دانشگاه تهران افزود: نکتهٔ دوم، مراحل در واقع منطقی و کامل پیش رود و نکتهٔ آخر اینکه دیدگاه های مختلفی دربارهٔ علوم انسانی ـ اسلامی وجود دارد. بعضی اساساً آیات و روایات و دین را وارد مرحلهٔ خود پارادایم یک علم، یعنی مرحلهٔ داوری می‌کنند. بعضی دیگر معتقدند مقام داوری فقط و فقط تجربی است و قبل از بحث روش داوری، یعنی بحث نظریه‌پردازی، دین می‌تواند ورود یابد.
وی دراین‌خصوص گفت: من معتقدم به‌صورت ناقص هم افراد کمابیش طبق همین عمل کرده‌اند، ولی اینکه دانشنامه‌های تخصصی تأسیس کنیم و براساس آن، هرچه آنها گفتند، استنباط کنیم. در واقع نظام را تأسیس کنیم و بعد نظریه‌پردازی کرده و نشان دهیم در این نظریه‌پردازی، معارف چطور تأثیر کرده و از این طرف نیز با پارادایم قابل جمع باشد، به این شکل کامل و جامع انجام نشده باشد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین بهرامی، رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز با بیان اینکه امروز هوش مصنوعی مهم‌ترین تجلی از فضای جدید دیجیتال و فضای فناوری است، اظهار کرد: در هر دوره‌ای فناوری سرآمد می‌شود؛ زمانی کامپیوتر، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، در دوره‌هایی نیز بحث‌هایی مانند متاورس و بلاک‌چین در رأس قرار گرفتند و شاید خیلی از فعالیت‌های دیگر را تحت چتر خود گرفتند. اکنون به نظر می‌رسد هوش مصنوعی این جایگاه را پیدا کرده و قابل‌پیش‌بینی هم است؛ البته در آینده با فناوری متفاوتی که یا از دل هوش مصنوعی برمی‌آید یا در کنار آن شکل می‌گیرد، روبه‌رو خواهیم شد.
مطالعات بنیادین و نظری، نخستین گام در عرصهٔ هوش مصنوعی
استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: در هر دوره‌ای فناوری نوینی ظهور و بروز می‌کند که می‌توان از ظرفیت‌های آن بهترین استفاده را بُرد و امروز ظاهراً مهم‌ترین فرصت، عرصهٔ هوش مصنوعی است؛ لذا مراکز علوم اسلامی و انسانی می‌توانند دو مواجهه با عرصهٔ هوش مصنوعی داشته باشند که یک مواجهه، مطالعات بنیادین و نظری است.
وی به برخی از مطالعات نظری در عرصهٔ هوش مصنوعی اشاره و بیان کرد: پرداختن به مباحثی مثل فلسفهٔ هوش مصنوعی، اخلاق هوش مصنوعی، فقه هوش مصنوعی، آینده‌پژوهی هوش مصنوعی و بحث‌هایی از این قبیل، در شرایط فعلی ضرروی است.
ضرورت آینده‌پژوهی در حوزهٔ هوش مصنوعی
وی آینده‌پژوهی در حوزهٔ هوش مصنوعی را ضروری دانست و عنوان کرد: اقدامی که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در دستور کار دارد، ایجاد بستر استفاده از این فناوری توسط مراکزی است که به فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی در حوزهٔ علوم اسلامی و انسانی مشغول‌اند. به نظر می‌رسد بهره‌گیری از ظرفیت هوش مصنوعی را باز در دو قسم و ساحت می‌توان دنبال کرد که یک ساحت، استفاده از ظرفیت‌های ابزارها و محیط‌های جهانی است، به این صورت که بتوانیم به‌خوبی از آنها بهره بگیریم، دوم هم زمینه‌سازی و تولید ابزارها در این زمینه است.
دو چالش پیش رو در بهره‌گیری از ظرفیت هوش مصنوعی
حجت‌الاسلام بهرامی با اشاره به اینکه در بهره‌گیری از ظرفیت هوش مصنوعی با دو چالش مواجه هستیم، عنوان کرد: اول اینکه پژوهشگران و مراکز، آشنایی لازم با ظرفیت‌های استفاده از هوش مصنوعی را کسب نکرده‌اند. بسیاری از اوقات، بیشترین استفادهٔ محققان از این ابزارها جنبهٔ سرگرمی دارد و متأسفانه هنوز نتوانسته‌ایم بسیاری از چالش‌ها را با استفاده از این ظرفیت برطرف کنیم.
وی اضافه کرد: به‌منظور بهره‌گیری بیشتر و بهتر از ظرفیت‌های هوش مصنوعی، یک درگاه دسترسی به سامانه‌های جهانی در مرکز تحقیقات کامپیوتری نور ایجاد کردیم. در حال حاضر، مهم‌ترین سامانه‌های جهانی هوش مصنوعی تحریم هستند و ما به هیچ‌کدام دسترسی نداریم، به همین دلیل به‌دنبال تولید ابزاری هستیم که دسترسی‌ها را تسهیل کند و مشکل تحریمی نداشته باشد.
رئیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی گفت: چالش دوم اینکه دسترسی به این سامانه‌ها، مستلزم پرداخت هزینهٔ دلاری با سازوکارهای جهانی است که ما دسترسی نداریم تا این چالش را به‌نحوی حل کنیم و با مقرون‌به‌صرفه‌ترین شکل ایجاد شود. یک نسخهٔ آزمایشی پرتال دسترسی به سامانه‌های هوش مصنوعی به‌زودی آماده می‌شود و ما امیدواریم بتوانیم در مدت‌زمان کوتاه و قابل‌قبولی نسخهٔ اولیهٔ آن را در اختیار مخاطبان قرار دهیم؛ به‌اضافهٔ اینکه در کنار آن، طیفی از استفاده‌های موردنیاز مراکز آموزشی و پژوهشی حوزهٔ علوم انسانی و اسلامی را در قالب تبدیل به ابزار فراهم کنیم. فرض کنید اگر بحث ocr هست، بحث ترجمه هست، مباحث دیگری که می‌شود تصور کرد، اینها را بتوانیم در آن بگنجانیم تا استفاده از این ابزار تسهیل شود.
بحث آموزش، دومین گام در عرصهٔ هوش مصنوعی
وی گفت: حوزهٔ دوم، بحث آموزش است که در این زمینه سرفصل‌هایی طراحی شده. آموزش‌هایی که صورت می‌گیرد، بعضی اوقات خیلی نظری هستند و به بهره‌برداری کمکی نمی‌کنند، بعضی اوقات هم جنبه‌هایی که آموزش می‌دهند، مشکلی را حل نمی‌کند. امیدواریم در یک دورهٔ پنج‌جلسه‌ای که تعریف شده است و به‌مرور در مراکز مختلف، به‌خصوص مراکز حوزوی آموزش آغاز می‌شود، بتوانیم در رفع این چالش کمک کنیم.
اقدامات صورت‌گرفته در حوزهٔ کاربردی‌سازی ظرفیت‌های موجود
عضو هئیت علمی جامعه المصطفی العالمیه به حوزهٔ کاربردی‌سازی ظرفیت‌های موجود اشاره و تصریح کرد: در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) یکسری از فرایندها به‌سمت استفاده از هوش مصنوعی سوق داده شدند. بسیاری از اقدامات که پیش از این با استفاده از ابزارهای مختلف انجام می‌شدند، امروز با بهره‌گیری از هوش مصنوعی و با کیفیت بهتری در حال انجام است. این عرصه علاوه‌بر اینکه می‌تواند به بخش تولید شتاب بیشتری دهد، بر خروجی فعالیت‌ها و اقدامات در عرصه‌های مختلف نیز تأثیرگذار است.
حجت‌الاسلام بهرامی آماری از تولیدات علمی ـ پژوهشی ارائه داد و بیان کرد: حدود صدهزار مقالهٔ علمی ـ پژوهشی در حوزهٔ علوم انسانی و علوم اسلامی به زبان عربی ترجمه کردیم و امیدواریم در آیندهٔ نه‌چندان دور، مجموعه‌مقالات نورمگز را به زبان عربی و انگلیسی در فضای اینترنت داشته باشیم. همچنین بنا داریم تعداد قابل‌توجهی از مقالات عربی کشورهای اسلامی در حوزهٔ علوم انسانی و اسلامی را که در محدودهٔ جست‌وجوی محققان نیست، ترجمه و در دسترس قرار دهیم.
طراحی دستیار گفت وگوی قرآنی
وی ادامه داد: در زمینهٔ تولید مدل‌های زبانی، اگرچه امکانات ما با امکانات خیلی از مؤسسه‌ها و شرکت‌های خارجی قابل‌مقایسه نیست، به‌دلیل دارایی‌های دیتایی و اطلاعاتی‌‌مان می‌توانیم مطالب و ابزارهایی تولید کنیم که در حوزهٔ تخصصی بسیار کارآمدتر باشد. یکی از نمونه‌های این اقدام، تولید سامانهٔ «دین‌دان» به‌منظور پاسخ‌گویی به سؤالات دینی بود؛ نمونهٔ دیگر می‌تواند پروژهٔ مرکز در حوزهٔ جست‌وجوی احادیث باشد. به این ترتیب که اگر کسی عبارتی را جست‌وجو کرد، نزدیک‌ترین حدیث به وی ارائه شود. حوزهٔ دوم نیز بحث دستیار گفت‌وگوی قرآنی است با این رویکرد که براساس دیتاهای قرآنی که از ترجمه و تفسیر استخراج می‌شود، بتواند پاسخ‌گوی سؤالات باشد.
تولید دستیار پژوهشی نور، چشم‌انداز مرکز تحقیقات کامپیوتر علوم اسلامی
حجت‌الاسلام بهرامی به چشم‌انداز مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی اشاره و بیان کرد: چشم‌انداز ما تولید دستیار پژوهشی نور است، به‌طوری که می‌توان با استفاده از این ابزار، دربارهٔ نیازهای مختلف پژوهشی گفت‌وگو کرده و نتایج مستند و مستدل دریافت کرد. تلاش بر این است مجموعه خدماتی که ربات‌های گفت‌وگو می‌توانند برای کار پژوهشی ارائه کنند، در این ابزار ارائه شود. امیدواریم علاوه‌بر ارائهٔ خدمات، به‌زودی بتوانیم نتایج و خروجی اقدامات را در دسترس قرار دهیم.
محمدجواد هراتی، دبیر شورای تحول و ارتقای علوم انسانی و رئیس مرکز توسعه‌ی پژوهش و آموزش عالی قرآن و علوم انسانی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، نیز اظهار کرد: در حوزه‌ی علوم انسانی در کشور، شاید سال ۱۳۹۹ بود که مجموعه پژوهشگاه علوم انسانی به همت حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر نجف لک‌زایی تشکیل شد و خود شکل‌گیری این مجمع، زمینه‌ی تحولات بعدی را رقم زد.
علوم انسانی در مرحلهٔ رشد و بالندگی
رئیس مرکز توسعهٔ پژوهش و آموزش عالی قرآن و علوم انسانی وزارت علوم تحقیقات و فناوری افزود: بعد از این تحولات، گفتمانی که در حال شکل‌گیری است، علوم انسانی، علوم مبنا برای سایر علوم است. این گفتمان تقریباً در حال تبدیل‌شدن به گفتمانی مسلط و در حال رشد و بالندگی است. وزیر علوم هم بعد از ۴۵ سال، از حوزهٔ علوم انسانی انتخاب شد و این نشان می‌دهد علوم انسانی به رشد و بالندگی رسیده است.
مبناشدن علوم انسانی برای سایر علوم، در حال تبدیل‌شدن به یک اَبَر اِنگاره
هراتی با اشاره به نگاه «اَبَر اِنگاره» به علوم انسانی ادامه داد: مجموعه‌های غیر علوم انسانی، مانند مهندسی علوم پایه، براساس آن نگاه کانتی که علوم انسانی را بیشتر به‌سمت فرهنگ هدایت می‌کرد، علوم انسانی را علم نمی‌دانستند. این مبناشدن علوم انسانی برای سایر علوم، در حال تبدیل‌شدن به یک اَبَر اِنگاره است. اگر این فرایند و روند ادامه پیدا کند، قطعاً شاهد تحولات خیلی خوب و مثبتی خواهیم بود. همگی به برکت تحولات بعد از انقلاب اسلامی و توجه به حوزهٔ علوم انسانی با رویکرد علوم انسانی اسلامی اتفاق افتاد.
نقش محوری علوم انسانی بر سطوح نه‌گانهٔ آمادگی فناوری
وی با بیان خاطره‌ای در این زمینه ادامه داد: در بحث نگاه علوم انسانی، سال گذشته بحثی در ستاد وزارت علوم مطرح شد. موضوع فناوری را دوستان فنّی ـ مهندسی فقط در حوزهٔ فنی ـ مهندسی می‌دیدند. فناوری یک فرایند است که از ایده به تولید محصول می‌رسیم و نهایتاً تولید انبوه یا تجاری‌سازی مراحلی را برشمرده بودند که سطوح فناوری می‌گویند. در شورای معاونان وزارت علوم و استادان گفتم علوم انسانی که جایگاهی ندارد، علوم نهایتاً فقط تولید ایده می‌کنند. ما کار پژوهشی انجام دادیم و در آن کار پژوهشی که به شورای معاونان ارائه شد، ثابت کردیم اتفاقاً در حوزهٔ فناوری و سطوح فناوریِ علوم انسانی نه‌تنها چنین نیست، بلکه بدون علوم انسانی هیچ‌کدام از این سطوح آمادگی فناوری نُه‌گانه شکل نمی‌گیرد و علوم انسانی نقشی مؤثر و محوری دارد.
دبیر شورای تحول و ارتقای علوم انسانی اظهار کرد: آنجا توانستیم اثبات کنیم که علوم انسانی می‌تواند مبنای سایر علوم باشد و تصور علوم انسانی را ندارد که بیشتر نگاه فرهنگی و برون‌داد دارد.
قائم مقام وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در علوم انسانی ادامه داد: حوزهٔ علوم انسانی و این گفتمان به یک اَبَر اِنگاره یا پارادایم مسلط تبدیل می‌شود. کاری که می‌توانیم در حوزهٔ ستاد وزارت علوم انجام دهیم، تسهیل‌گری و اموری است که مرتبط با تسهیل کار پژوهشگاه‌ها و مراکز علم پژوهشی است.
تحول و تبدیل این گفتمان به یک اَبَر اِنگاره، از وظایف پژوهشگاه علوم انسانی
دبیر شورای تحول و ارتقای علوم انسانی وزارت علوم افزود: اصل کار با پژوهشگاه‌های علوم انسانی اسلامی و اصل این تحول و تبدیل گفتمان به یک اَبَر اِنگاره، از وظایف پژوهشگاه علوم انسانی است.امیدوارم مجموعهٔ پژوهشگاه‌ها و مراکز علمی و آموزشی علوم انسانی به این امر اهتمام ویژه داشته باشند.
رئیس مرکز توسعهٔ پژوهش و آموزش عالی قرآن و علوم انسانی وزارت علوم تحقیقات و فناوری اضافه کرد: مجموعهٔ پژوهشگاه علوم انسانی از سال ۱۳۹۹ش منشأ خیرات و برکات زیادی بود، ازجمله اینکه تحولی در حوزهٔ علوم انسانی اتفاق افتاد، ایده‌ها و فکرها و موضوعاتی که از همین مجمع و اتاق فکرهایی که در این مجموعه شکل گرفت نیز راهگشا بود. علوم انسانی به جایگاه خودش از همین حلقه‌ها و مجموعه‌ها دست خواهد یافت.
وی گفت: امیدوارم با همت عزیزان در پژوهشگاه‌های علوم انسانی ـ اسلامی، در واقع این ارتقای جایگاه علوم انسانی و تحولی که مد نظر است، با رویکرد علوم انسانی، هرچه سریع‌تر اتفاق بیفتد.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین نجف لک‌زایی، رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و دبیر مجمع نیز اظهار کرد: مجموع برنامه‌های اجراشده در هفته‌ی پژوهش توسط پژوهشگاه‌ها، دبیرخانه مجمع را به حدود یکصد نشست علمی، کارگاه و کرسی ترویجی رساند.
برنامه‌های شاخص پژوهشگاه علوم‌وفرهنگ اسلامی
وی با اعلام برنامه‌های شاخص این پژوهشگاه گفت: پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع) با دو نشست، پژوهشگاه حوزه‌ودانشگاه با سه نشست، پژوهشگاه فرهنگ‌ومعارف اسلامی نهاد رهبری در دانشگاه‌ها با ده برنامه که هفت برنامه در قالب نشست بود و سه کارگاه، پژوهشگاه علوم‌وفرهنگ اسلامی با ۳۶ برنامه که ۳۵ برنامه به‌صورت نشست بود و یک کرسی، پژوهشگاه فرهنگ‌واندیشهٔ اسلامی با سیزده برنامه که نُه برنامه در قالب نشست بود و چهار برنامه در قالب کرسی، پژوهشگاه قرآن‌وحدیث در قالب شانزده برنامه که هر شانزده برنامه به‌صورت نشست بود، پژوهشکدهٔ مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد با ده نشست، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور هم با هفت نشست در این همایش مشارکت داشتند.
حجت‌الاسلام لک‌زایی افزود: حدود یکصد نشست با موضوع علوم انسانی – اسلامی به همت مرکز همکاری‌های علمی و بین‌الملل پژوهشگاه علوم‌وفرهنگ اسلامی و دبیرخانه پنجمین همایش علوم انسانی – اسلامی که در این مرکز مستقر می‌باشد، اجرا شده است.
تقویت پنج مؤلفه در حوزهٔ علوم انسانی ـ اسلامی، هدف اصلی همایش
وی با بیان هدف این دوره ادامه داد: هدف اصلی همایش علوم انسانی ـ اسلامی که مجمع پژوهشگاه‌های علوم انسانی ـ اسلامی برگزار می‌کند، تقویت چند مؤلفه در حوزهٔ علوم انسانی ـ اسلامی است. مؤلفهٔ اول، تقویت رویکرد اسلامی در این علوم به دو حیث است: توانمندشدن علوم اسلامی و پرررنگ شدن مبانی و ارزش‌های اسلامی.
حجت‌الاسلام لک‌زایی با اشاره به مؤلفه های دیگر تصریح کرد: مؤلفهٔ دوم، کمک به کارآمدسازی این دو دسته است؛ یعنی هم علوم انسانی و هم علوم اسلامی ـ تلفیقی را صورت دهد که از آن به علوم انسانی ـ اسلامی یاد می‌کنیم. این علوم و دانش‌ها از مرحلهٔ بنیادی امتداد پیدا کنند و وارد مراحل راهبردی و کاربردی شوند تا نتیجهٔ تلاش پژوهشگران و استادان و تولیدکنندگان دانش در این حوزه، کارآمدی خود را نشان دهد؛ چرا که بزرگ‌ترین چالش پیش روی دستگاه‌های نظام، همین چالش کارآمدی و کارایی است و چالش پیش روی ما نیز همین چالش کارایی و کارآمدی است.
رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: سومین مؤلفه، بومی‌سازی است یا به تعبیر دیگر، مسئله‌های پژوهش‌ها درراستای ارتقای کارآمدی نظام و نهادهای مرتبط باید بومی شود. در این صورت، کارآمدی تحقق می‌یابد. مسئلهٔ چهارم، رویکرد انتقادی است که پژوهشگاه به‌دنبال آن است؛ یعنی در حوزهٔ علوم انسانی، رویکرد انتقادی نسبت به نظریه‌هایی که از خارج از جامعهٔ اسلامی به درون جامعه اسلامی منتقل شده، تقویت شود و ما از طریق نقد این نظریه‌ها، به‌مرور بتوانیم فضا و زمینهٔ مناسب برای تولید نظریه‌های انسانی ـ اسلامی فراهم کنیم.
وی با برشمردن اهمیت قرآن در بیانات رهبر انقلاب گفت: مؤلفهٔ بعدی، اهتمام به قرآن و تعالیم معصومان(علیهم‌السلام) در عرصهٔ علوم انسانی است که به تعبیر مقام معظم رهبری، علوم انسانی ما باید علوم قرآن‌بنیاد باشد. امسال به‌طور ویژه به حکمرانی مقاومت و ارتباطش با پژوهش پرداخته شد و مباحث و نشست‌های مختلفی در حوزهٔ حکمرانی مقاومت مطرح شد. نظر به شرایط منطقه، به‌شدت نیازمند جهاد تبیین هستیم و سلسله‌نشست‌های حکمرانی مقاومت معطوف به همین مسئله بود.
هوش مصنوعی جایگزین تفکر انسان نخواهد شد
در بخش دیگر این مراسم حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی عزیزان، رئیس پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع) نیز درخصوص چالش های هوش مصنوعی در پژوهش، اظهارکرد: در ابتدا طرح این پرسش مهم است، که با وجود فناوری جدید، آیا جایی برای پژوهش و آموزش تنگ می‌شود؟ یا همچنان انسان به عنوان یک عنصر هوشمند طبیعی جایگاه حائز اهمیتی دارد؟ با پیدایش هوش مصنوعی به دنبال این هستند که عملکرد فکری و اندیشه انسان به ماشین منتقل شود و این امر سبب شده تا برخی به صراحت ادعا کنند که هوش مصنوعی باعث تعطیلی دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها می‌شود.
وی ادامه داد: به اعتقاد بعضی از صاحبنظران، وقتی که هوش مصنوعی مقاله و پایان‌نامه می‌نویسد، فیلم می‌سازد و حتی شعر می‌گوید، دیگر چه جای مقاله نوشتن و چه جای طرح پژوهشی و ... بنابراین هوش مصنوعی جایگزین انسان و جایگزین تفکر انسانی در آینده خواهد شد.
استاد حوزه و دانشگاه با طرح پرسشی مبنی بر اینکه این گمان درست است یا خیر؟ گفت: اگر مروری بر خاستگاه پیدایش هوش مصنوعی داشته باشیم که در چه بستری اتفاق افتاده است، این پدیده برای پاسخ دادن به این سوال کمک می کند.
وی به صورت اجمالی اتفاقاتی که بعد از رنسانس رخ داد را مطرح کرد و افزود: دو گرایش کلی بعد از رنسانس اتفاق افتاد، یکی بحث روش تجربی و دیگری روش عقلانی بود و اینها هم طرفداران خودش را داشت ولی به مرور زمان روش تجربی بر روش عقلانی غلبه کرد، بشر دستاوردهای این روش را دید و متحیر شد که این روش چقدر برای زندگی و تامین رفاه انسان مفید است، لذا به مرور زمان روش عقلانی عقب‌نشینی کرد.
رئیس پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع) ادامه داد: از سوی دیگر به کلیسا و آموزه‌های کلیسا پشت شد، تقریبا بشر ارتباط خودش را با معنویت و دین از دست داد، بنابراین دین و معنویت به حاشیه رانده شد. این اولین آفتی بود که گرفتار بشر شد، دومین آفت اینکه عقلانیت به حاشیه رفت، مخصوصا با فلسفه کانت این نتیجه حاصل شد که بشر قادر به شناخت واقعیت نیست، حال چه رسد به عالم غیبت و عالم مجردات و مادی، بنابراین کم کم فلسفه به حاشیه رفت و در واقع عقل انسان برای شناخت واقعیت ناکارآمد شد.
وی بیان کرد: اوایل قرن بیستم که پوزیتیویست‌ها ظاهر شدند، علم را فقط و فقط به علوم تجربی تقلیل دادند و این هم یک تیر خلاصی به علوم عقلی بود که اینها اصلا علم نیست بلکه بافته، توهم و خیال و یک الفاظ بی محتوا و بی معناست بنابراین علم به علوم تجربی منحصر شد.
حجت‌الاسلام عزیزان عنوان کرد: از سوی دیگر بعد غیرمادی انسان هم نادیده گرفته شد، انسان مساوی شد با جسم انسان و افکار انسان، رفتار انسان، احساسات انسان و درواقع بازتابی از عملکرد دستگاه مغزی و عصبی منحصر شد، بنابراین اینجا آفت چهارمی پیش آمد که روح انسان و بعد غیرمادی انسان نادیده انگاشته شد و انسان با جسمش مساوی شد.
وی اضافه کرد،: در این فضا علوم شناختی پدید آمدند که یکی از علوم شناختی بحث هوش مصنوعی است، نکته قابل توجه در علوم شناختی این است که در واقع متد و روش این علوم، روش حسی شد، بر خلاف معرفت‌شناسی که قبل از این وجود داشت.
وی گفت: کسانی مثل کانت و امثال کانت راجع به معرفت‌شناسی قلم زده بودند، تا پیش از این معرفت‌شناسی در دسته علوم عقلی بود و با روش عقلی راجع به آن صحبت می‌شد، اکنون که علوم شناختی حسی شده است، در واقع با روش تجربی و حسی می‌خواهد به این علوم بپردازد از جمله یکی از آنها هوش مصنوعی است.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع) تاکید کرد: اشتباه بزرگی که بعضی‌ها مرتکب می‌شوند این است که هوش مصنوعی را صرفا در محدوده علوم تجربی معنا و تفسیر می‌کنند و کارکرد آن را در این روش و علوم منحصر می‌کنند در حالی که هوش مصنوعی یک موضوع بینا رشته‌ای است یعنی از طرفی به فلسفه و از سوی دیگر به علوم تجربی مربوط است و در حقیقت بُعد فلسفی قضیه نادیده گرفته شده است.
حجت‌الاسلام عزیزان ادامه داد: در حال حاضر مشکلی که عده ای در بحث هوش مصنوعی دارند، این است که هوش مصنوعی قادر به انتزاع نیست و تصور می‌کنند که با پیشرفت فناوری به این مقام می‌رسند درحالی که براساس آنچه فلسفه اسلامی بیان می‌کند، این کار غیرممکن است یعنی اساس تفکر انسان، تفکر عقلانی است، تفکر عقلانی هم وابسته به مفاهیم عقلی و کلی می باشد و اگر این مفاهیم کلی را نداشته باشیم، در واقع بشر قادر به تفکر نیست و مفاهیم کلی هم اصلا مادی نیستند و خصوصیات مادی را ندارند.
وی عنوان کرد: بستر هوش مصنوعی کاملا مادی هست، درحالی که علم و هوش طبیعی انسان یک امر غیرمادی است بنابراین به نظر می‌رسد که هیچ وقت هوش مصنوعی به کارکردهای انسانی نخواهد رسید و جایگاه انسان را اشغال نخواهد کرد.
وی به برخی از تفاوت های هوش مصنوعی و علم و هوش انسان اشاره و خاطرنشان کرد: هوش مصنوعی بر اساس داده‌های خود حرف می‌زند و قضاوت می‌کند و بر اساس الگوریتمی که به آن داده اند این داده‌ها را ساماندهی می‌کند در حالی که انسان به داده ها پشت پا می‌زند.
وی ادامه داد: افکار قبلی نشان می‌دهد که تفکر یک امر انسانی است در حالی که هوش مصنوعی قادر به تفکر به این معنا نیست. یعنی نمی‌تواند یک مطلب جدیدی ابداع کند و خلاقیت به خرج دهد. هوش معنوی نیز مختص به انسان است و رباط و ماشین قادر به دستیابی به معنویت و ارتباط با غیب آنگونه که انسان مرتبط هست، نیست. هوش احساسی انسان قابل انتقال به ماشین نیست، انسان احساسات و عواطفی دارد، شادی و غم دارد، خوشحالی و امید دارد که اینها به هیچ وجه قابل انتقال به ماشین نیست.
رئیس پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق(ع) بیان کرد: چنین روزی نخواهد آمد که هوش مصنوعی جایگزین تفکر انسان شود چون تفکر شاخص ها و پایه‌هایی دارد که این پایه‌ها قائم به موجود هوشمند طبیعی مثل انسان است بنابراین گرچه نمی‌توان عرصه هوش مصنوعی را بی اهمیت دانست، اما از این منظر که بتواند جایگزین تفکر انسان شود هم جای نگرانی نیست.
حجت‌الاسلام عزیزان تأکید کرد: هوش مصنوعی مثل مغز انسان ابزاری در اختیار روح انسان است، همچنان که مغز و سایر اندام های ما در اختیار روح ماست و روح ما به وسیله مغز تصمیم می‌گیرد، می‌تواند به وسیله هوش مصنوعی و رایانه بهتر فکر کند و سریع به مطالب موردنظر خود برسد بنابراین هوش مصنوعی مانند سایر ابزارها، ابزار خوبی است اما هرگز جایگاه انسان را به عنوان یک موجود متفکر، خلاق، با معنویت، اندیشه‌ورز و با احساس پُر نخواهد کرد و جایگزین انسان نخواهد شد.
